تکبر در مورد انسان صفتی ناپسند می‌باشد ولی در مورد خدای متعال بسیار پسندیده است. زیرا هر کس که خدا را بشناسد که می‌داند او از همه بالاتر است و اگر خود او بگوید متکبر هستم در واقع همین طور است ولی اگر ما بگوییم بالاتر از دیگران هستیم خود دروغی بزرگ است.
برخی کودکان و نوجوانان علاقه بیشتری به دریافت حقائق هستی دارند. تصورات آن‌ها درباره صفات الهی نیز از این قبیل است.
سوال: نوجوانی بدین شکل سوال پرسید که تکبر داشتن کار زشت و ناپسندی است. او در ذهن خود مقایسه می‌کند که چرا خدا این کار زشت را مرتکب می‌شود و خود را متکبر می‌داند؟
در پاسخ به پرسش این جویای حقیقت می‌گوئیم:
در ابتدا باید مفاهیم کِبر، تکبُّر و استکبار روشن شود و در مرحله بعد تفاوت آن در خدا و بنده خدا مشخص شود تا ببینیم این کار برای انسان یا خداوند زشت است یا خیر!
كِبر
یک حالت روحی و روانی است كه انسان گمان می‌کند از ديگران برتر و والاتر است، در صورتی که نیست. این همانند عُجب است با این تفاوت که در عُجب، دیگری در کار نیست تا مقایسه کنیم و خود را از او برتر بدانیم بلکه همان حس بزرگ‌بینی به تنهایی است. پس کبر به معنای خود را برتر دیدن نسبت به دیگران است در حالی که انسان نباید خود را بالاتر از خدا یا بنده خدا بداند.[1]
تکبُّر
وقتی این حالت کبر و خودبرتربینی را به زبان یا عمل بیاوریم تکبّر کرده ایم و انسان متکبری شده‌ایم.[2] مانند زمانی که دانش‌آموزی خود را در عقل و فهم از همکلاسی خود بالاتر ببیند.
انسان سه نوع تکبر دارد:
1. مانند تكبّر فرعون بر خداوند؛ فرعون می‌گفت: «من پرودرگار بالاتر شما هستم».[3] هرکس که خود را هم ردیف یا بالاتر از خداوند بداند و بگوید من خودم بهتر از خدا می‌دانم، این خود بدترین نوع تکبّر است.
2. یا مثل اشخاصی که بر انبياء تکبّر می کردند و خود را بالاتر از رسولان خدا می‌دانستند و می گفتند که چرا باید به پیامبران ایمان بیاوریم؛ در قرآن گروهی درباره مقام پیامبران می‌گویند چرا باید به بشری که مثل ما است ایمان بیاوریم؟ در قرآن آمده است: «فقالوا أَ نُؤمِنُ لِبَشَرَينِ مِثلُنَا؛[4] پس گفتند: چرا ما به دو بشر مثل خودمان ايمان بیاوريم!»
3. گاهي تكبّر بر دیگر انسان ها است؛ یعنی انسان خود از هم نوع خود بزرگتر بشمارد و ديگران را حقير و كوچک بداند.
همگی این موارد مربوط به خودبرتربینی‌های انسان است و عمل زشتی است. اميرالمؤمنان علي عليه السّلام مي‌فرمايد: «فخر فروشي(بزرگ فروشی) را كنار بگذار، تكبّر و خود بزرگ‌بيني را رها كن و به ياد مرگ باش.»[5]
اما سوال این است که اگر این حالت زشت است پس چرا خدا خود را متکبّر معرفی می‌کند و در باره خود می‌فرمايد: « ... المُؤمِنُ المُهَيمِنُ العَزِيزُ الجَبَّارُ المُتَكَبِّرُ؛[6] (اوست خدای يكتايی كه) ايمنی‌بخش (دل‌های هراسان)، نگهبان جهان و جهانيان، غالب و قاهر بر همه موجودات، با جبروت و عظمت و بزرگوار و برتر است.»
پاسخ کوتاه این است که در واقع وقتی خداوند چیزی را بیان می‌کند که هست و در مقام بیان صفت خود می باشد.
شاید بگوئیم که چرا خدا از خود تعریف می‌کند؟
پاسخ این است که خداوند نیازی ندارد که از خود تعریف کند این بندگان هستند که نیاز دارند تا با تعریف خداوند، حقیقت او شناخته شود و چه کسی بهتر از خود خداوند می‌تواند صفات خود را طوری معرفی می‌کند که ما انسان‌ها آن را بهتر بفهمیم.
تكبر از صفاتي است كه برای بشری که خود سراسر دارای نیازمندی و ضعف است ناپسند و بد است ولی برای خداوند متعال که بی‌نیاز و دارای قدرت بی‌شمار است، صفتی شايسته و پسندیده است.
در ادامه دو مثال می‌زنیم که نیازمندی یک نوجوان را در زندگی به تصویر می‌کشد:
مثال1: پسر بچه‌ای را تصور کنید که به باشگاه ورزشی رفته است و در روز اول که هنوز هیچ تکنیکی یاد نگرفته است می‌خواهد با کسی که قد و وزنش از او بیشتر است رقابت کند در این جا فرد مقابل که سن بالاتری دارد به او می‌گوید من از تو قوی ترم و با تو مسابقه نمی‌دهم. در این جا آن فرد بزرگتر اگر بدون فخرفروشی و خود بزرگ بینی به او بگوید که بدن من از تو قوی تر است، کار درستی کرده است و به او نکته ای را یادآور شده است که جلوگیری از آسیب دیدن آن کودک می‌کند.
مثال2: دختر بچه ای که تا به حال آشپزی نکرده است ادعا می‌کند در آشپزی از مادر خود که سال‌ها است که آشپزی چیره دست است و مهارت بیشتری از فرزند دلبر خود دارد. وقتی مادرش می‌گوید: من بهتر از تو آشپزی می کنم و تو به من کمک کن و خودم غذا رو درست می‌کنم. در این جا مادر در ضمن رعایت نکات تربیتی، خود را از دخترش در آشپزی بالاتر دانسته است و مراقب است که امروز خانواده بی ناهار نشوند.
پی‌نوشت
1. معراج السعاده، ملا احمد نراقی، باب چهارم، مقام سوم، فصل: شرافت‌شکسته نفسی و حقیر شمردن خود.
2. همان
3. سوره نازعات، آیه 24.
4. سوره مؤمنون، آیه 47.
5. نهج البلاغه، حکمت 398.
6. سوره حشر، آیه 23.
کِبر حالتی در انسان است که به معنای خود را برتر از دیگران دیدن می‌باشد و تکبُّر به معنای اظهار کردن این خود برتر بینی با زبان و .. است. تکبر انواعی دارد و اگر انسانی که خود در خلقت، ضعیف و نیازمند است این حالت را داشته باشد دارای صفتی ناپسند شده است. اما خداوند متعال که خود بالاتر از هر مخلوقی است و نیازی به مقایسه خود با دیگران ندارد و تکبر در او صفتی است که فقط برازنده او است؛ زیرا او از هر چیزی بالاتر است.
نظرات
احسنت
از این که برای کودکان این طور زیبا معارف دینی رو بیان میکنید تشکر دارم.