نزول كتاب و بيان مغفرت وهشدار الهى، همه در مسير كمال انسان و رسيدن به خداست. «تَنْزِيلُ- غافِرِ- شَدِيدِ- إِلَيْهِ الْمَصِيرُ»
تفسیر آیه حم تنزيل الكتاب من الله
تفسیر نور (محسن قرائتی)
سیمای سوره غافر
اين سوره هشتاد و پنج آيه دارد و مكى است.
نام اين سوره «غافر» از آيه سوم گرفته شده است كه خداوند را «غافِرِ الذَّنْبِ» بخشنده گناهان معرّفى مى‌كند. نام ديگر اين سوره، «مؤمن» است، به جهت شخصى كه در دستگاه فرعون بود و ايمان خود را كتمان مى‌كرد تا بتواند به موسى كمك كند. ماجراى اين فرد كه به «مؤمن آل‌فرعون» معروف گشته در آيات 28 به بعد اين سوره آمده است.
محتواى اين سوره علاوه بر داستان موسى، نوح و عاد و ثمود، معارف توحيد و معاد و حكمت الهى است و حدود بيست آيه درباره‌ى مؤمن آل‌فرعون است كه در جاى ديگر قرآن نيامده است.
در قرآن هفت سوره‌ى پى در پى با آيه‌ى «حم» آغاز مى‌شود كه اين سوره، اولين آنهاست و بقيه عبارتند از: فصّلت، شورى، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف و گاهى «حواميم» گفته مى‌شوند.
در روايات، خواندن سوره‌هاى «حواميم» در نماز شب سفارش شده و از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه «حواميم» مغز قرآن است.
در حديث مى‌خوانيم: «حواميم» تاج قرآن و گل‌هاى خوشبوى آن است و خداوند قارى اين سوره‌ها و همسايگان و بستگان و دوستان او را مورد لطف قرار مى‌دهد و عرش و كرسى براى او استغفار مى‌كنند. «1»
«1». تفسير نمونه.
جلد 8 - صفحه 210
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
به نام خداوند بخشنده‌ى مهربان
حم «1» تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ «2»
حا، ميم. نزول كتاب از طرف خداوند عزيز عليم است.
غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3»
آمرزنده‌ى گناه، پذيرنده‌ى توبه، سخت كيفر و صاحب عطاى فراوان. هيچ معبودى جز او نيست. بازگشت (همه) به سوى اوست.
نکته ها
بر اساس برخى روايات، حروف مقطّعه تأويلى دارد كه جز خداوند كسى نمى‌داند. «1» امّا بر اساس برخى ديگر از روايات، (با توجّه به آياتِ بعد از اين حروف كه مربوط به نزول قرآن است) خداوند با مخالفانش احتجاج مى‌كند كه من قرآن را از همين حروف الفبا كه در اختيار شماست، تأليف كردم، شما نيز اگر مى‌توانيد مثل آن را بياوريد.
«1». تفسير مجمع‌البيان.
جلد 8 - صفحه 211
«ذِي الطَّوْلِ» دو معنا دارد: صاحب فضل و عطا كه رمز مهر الهى است و صاحب قدرت كه رمز قهر الهى است.
آياتى كه با «تَنْزِيلُ الْكِتابِ» آغاز گشته، نام خدا را همراه با اوصافى ذكر كرده است از جمله:
«تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ» «1»
«تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ» «2»
«تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» «3»
«تَنْزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ» «4»
«تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ» «5»
«تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ» «6»
بنابراين، سرچشمه‌ى وحى، صاحب قدرت، حكمت، رحمت، ربوبيّت و شايسته‌ى حمد و ستايش است.
مغفرت در قرآن
در قرآن كريم عواملى براى مغفرت بيان شده است از جمله:
ايمان. «آمَنَّا بِرَبِّنا لِيَغْفِرَ لَنا» «7»
تقوى. إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ ... يَغْفِرْ لَكُمْ «8»
پيروى از انبيا. فَاتَّبِعُونِي ... يَغْفِرْ لَكُمْ «9»
عفو و گذشت از مردم. وَ لْيَعْفُوا .... يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ «10»
انفاق به مردم. إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ ... يَغْفِرْ لَكُمْ «11»
جهاد. تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ... يَغْفِرْ لَكُمْ «12»
عبادت. أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ ... يَغْفِرْ لَكُمْ «13»
«1». زمر، 1.
«2». غافر، 2.
«3». فصّلت، 3.
«4». يس، 5.
«5». فصّلت، 42.
«6». واقعه، 80.
«7». طه، 73.
«8». انفال، 29.
«9». آل عمران، 31.
«10». نور، 22.
«11». تغابن، 17.
«12». صف، 11- 12.
«13». نوح، 3- 4.
جلد 8 - صفحه 212
پرهيز از گناهان كبيره. إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ .... نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ «1»
دعا و استغفار و انابه خود انسان. ظَلَمْتُ نَفْسِي ... فَغَفَرَ لَهُ «2»
دعاى اولياى خدا براى انسان. يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ... «3»
پیام ها
1- شيوه‌ى نو در بيان مطلب، انگيزه‌اى براى شنيدن است. «حم تَنْزِيلُ»
2- قرآن به تدريج نازل شده است. ( «تَنْزِيلُ» به معناى نزول تدريجى است).
3- عظمت گوينده، نبايد مانع نزول سخن در سطح فهم مخاطب شود. (خداوند عزيز، سخن خود را نازل مى‌كند.) تَنْزِيلُ ... مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ
4- سخن خداوندِ عزيز نيز عزيز و نفوذناپذير است و هيچ منطقى آن را نمى‌شكند. تَنْزِيلُ الْكِتابِ ... الْعَزِيزِ
5- قرآن، جلوه‌ى عزّت وعلم خداوند است. «تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ»
6- قرآن، وسيله‌ى عزّت مسلمانان و آگاهى آنان است. «تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ»
7- نزول كتاب و بيان مغفرت وهشدار الهى، همه در مسير كمال انسان و رسيدن به خداست. «تَنْزِيلُ- غافِرِ- شَدِيدِ- إِلَيْهِ الْمَصِيرُ»
8- نزول كتاب براى شناخت مبدأ و معاد است. تَنْزِيلُ الْكِتابِ ... لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ
9- برخوردارى از الطاف الهى، در سايه‌ى كتاب آسمانى است. «تَنْزِيلُ الْكِتابِ- غافِرِ الذَّنْبِ»
10- هم كتاب و قانون لازم است، هم حسابرسى، هم بخشش يا مجازات در
«1». نساء، 31.
«2». قصص، 16.
«3». يوسف، 97.
جلد 8 - صفحه 213
جاى خود. «تَنْزِيلُ- غافِرِ الذَّنْبِ- شَدِيدِ الْعِقابِ»
11- بخشش از سوى افراد قدرتمند و پيروز، زيباست. (عفو با بزرگان است). «الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ غافِرِ الذَّنْبِ»
12- هيچ كس نمى‌تواند مانع نزول وحى شود، زيرا او نفوذناپذير است، «مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ» و مى‌داند بر چه كسى نازل كند. «الْعَلِيمِ»
13- مسيرى كه اسلام معرّفى مى‌كند از خدا و به سوى خداست. مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ ... إِلَيْهِ الْمَصِيرُ
14- رحمت خداوند بر غضبش سبقت دارد. غافِرِ الذَّنْبِ ... شَدِيدِ الْعِقابِ
15- گناه، گاهى به وسيله‌ى عمل صالح بخشيده مى‌شود. «غافِرِ الذَّنْبِ» (نظير آيه‌ى «إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ» «1») وگاهى از طريق توبه. «قابِلِ التَّوْبِ»
16- مؤمن بايد بين خوف و رجا باشد، زيرا خداوند هم آمرزنده است و هم كيفر دهنده. غافِرِ الذَّنْبِ ... شَدِيدِ الْعِقابِ
17- مهر و قهر الهى را بايد در كنار هم ديد، تا نه يأس پيش آيد و نه غرور. غافِرِ الذَّنْبِ ... شَدِيدِ الْعِقابِ
18- عذاب الهى به خاطر عملكرد خود ماست وگرنه خداوند پيوسته لطف دارد. «شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ»
19- لطف خدا دائمى است. «ذِي الطَّوْلِ»
منابع
تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم