چکیده: عدم رعایت تقوا و فرمانبری از امام جامعه باعث بروز فتنههای سخت می‌شود.
از اتفاقات عجیب و بسیار درس آموز تاریخ اسلام، جنگی بود که بین خود مسلمین در ابتدای خلافت امیرالمومنین علیه السلام و با فتنه‌گری صاحبان شهرت در بین مسلمین اتفاق افتاد. مسلما این جنگ در واقع یک فتنه‌ی درونی برنامه‌ریزی شده از طرف افرادی است که به خاطر حُبّ شهرت و قدرت، کار را به جایی رساندند که تعداد زیادی از مسلمانان کشته شوند و البته با درایت و هوشمندی و قاطعیّت امام علی (علیه السلام) فتنه‌گران شکست قاطعانه را متحمل شدند و سران آنها نیز کشته شدند.
حال با توجه به سیر اتفاقات در جنگ جمل به تحلیل و بررسی عوامل ایجاد فتنه‌ی جمل با نگاه به آیات و روایات می‌پردازیم و به تعدای از این عوامل اشاره می‌کنیم:
1- پیمان‌شکنی
اولین جرقه فتنه‌ی جنگ جمل از پیمان‌شکنی کسانی شروع شد که با امیرالمومنین(علیه السلام) پیمان بسته بودند و بیعت کرده بودند. خود امام علی (علیه السلام) در این باره می‌فرمایند:« أیّها النّاس انّکم بایعتمونی علی ما بویع علیه من کان قبلی، و انّما الخیار للنّاس قبل أن یبایعوا، فاذا بایعوا فلاخیار لهم [1] اى گروه مردم شما با من بيعت كرديد بر آنچه با مردمان پيش از من بيعت نموديد، و البته تا مردم با كسى بيعت نكردهاند اختياردار و آزادند، و چون بيعت كردند اختيارى ندارند» یعنی وقتی که مردم با حکومتی دینی بیعت کردند تا وقتی که آن حکومت پابرجاست باید به عهد خود وفادار باشند و بدون دلیل محکم، پیمان‌شکنی نکنند.
قرآن کریم نیز یکی از ویژگی‌های مومنان را وفای به عهد می‌داند و می‌فرماید:« وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا [بقره/177] و (همچنين) كسانى كه به عهد خود- به هنگامى كه عهد بستند- وفا مىكنند»
پیمان شکنی و یا به عبارت امروزی عدم تبعیت از قانون در حکومت دینی باعث می‌شود که سنگ روی سنگ بنا نشود و بنای نظام و حکومت به هم ریخته، امنیت و آرامش اجتماعی دچار اختلال اساسی می‌شود. ضمن این‌که همین پیمان‌شکنی است که فضا را برای سوءاستفاده‌گران و منافقین و دشمنان حکومت اسلامی فراهم ساخته تا با ایجاد یک فتنه کل جامعه را به آشوب بکشانند. رهبر انقلاب اسلامی نیز در بیاناتی در این باره می‌فرمایند:« قانون يعنى چه؟ قانون يعنى سرنوشت يك كشور؛ قانون يعنى سرنوشت انسان‌ها در يك جامعه. چون همه متّبع هستند و مجبورند از قانون تبعيّت كنند. دولت هم بايد از قانون تبعيّت كند؛ رهبر هم بايد از قانون تبعيّت كند.»[2]
اولین کسی که بعد از کشته شدن عثمان با امیرالمومنین (علیه السلام) بیعت کرد، طلحة بن عبیدالله بود [3] و هم‌او بود که از اوّلین کسانی شد که پیمانش را با امیرالمومنین(علیه السلام) شکست و به همراه زبیر از پرچمداران و آغازگران فتنه‌ی جمل نام گرفتند.
2- خون‌خواهی عثمان
یکی از شعارهای اصلی فتنه‌گران جمل، خون‌خواهی عثمان بود. شعاری که از نه تنها نسبت دادن آن به امیرالمومنین، تهمت و دروغی آشکار و ناروا بود بلکه کسانی که این شعار را علم کرده‌بودند خودشان از عاملان اصلی کشته‌شدن عثمان بودند و حتی در ابتدا با رسیدن خبر قتل او خوشحال شدند ولی وقتی دیدند که برای جانشینی عثمان، مردم با علی (علیه السلام) بیعت کرده‌اند و آنها از حکومت و مناصب حکومتی دسنشان کوتاه شده با تفکری فتنه‌آمیز، خون‌خواهی از عثمان را شعار خود کردند تا بتوانند به مناصب از دست رفته‌ی خودشان برسند. خداوند در قرآن می فرماید: «من یکسب خطیئة أو إثما ثم یرم به بریئا فقد احتمل بهتنا و إثما مبینا [نساء/112] و کسى که خطا یا گناهى مرتکب شود سپس بیگناهى را متهم سازد بار بهتان و گناه آشکارى بر دوش گرفته است.» فتنه‌گران جمل به خاطر کینه‌هایی که از فضایل بسیار امیر المومنین علی (علیه السلام) در دل داشتند همین شعار ناحق را که، متهم اصلی آن، خودشان بودند در نقش مدعی العموم، علَم کردند تا از این راه با ایجاد فتنه و جنگ، به حکومت جدیدی که مردم با بیعت با علی (علیه السلام) تشکیل داده بودند ضربه زده و خودشان به نان و نوایی برسند.
3- مخالفت عملی همسر پیامبر با قرآن
جایگاه همسران پیامبر به واسطه حساسیت ویژه‌ای که دارد از جهات مختلف، مورد طمع دشمنان و دسیسه‌گران بوده است و به همین جهت هم خداوند خطاب ام‌المومنین را نسبت به آنها دارد ومی‌فرماید:« النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُم [احزاب/6] پيامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها [مؤمنان] محسوب مىشوند» تا همه‌ی از ازدواج با آنان ناامید باشند. همچنین برای دفع سوء‌استفاده‌های احتمالی در آینده، خطاب به همسران پیامبر می‌فرماید:« وَ قَرْنَ فىِ بُيُوتِكُنَّ وَلَاتَبرَّجْنَ تَبرَّجَ الْجَهِلِيَّةِ الْأُولى[احزاب/33] و در خانههاى خود بمانيد، و همچون دوران جاهليّت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد» تا از جایگاه آنها برای اهداف سیاسی منحرف، استفاده نشود.
در واقعه‌ی جنگ جمل می‌بینیم که با توجه به این دستور آشکار قرآن در خارج نشدن زنان پیامبر از خانه‌ی خود و نیز تاکیدهای خاصّی که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نسبت به همسرانشان در این موضوع داشتند و در تاریخ نیز نقل شده است[4] امّا عایشه با شکستن این مرز، با پیمان‌شکنان(ناکثین) همراه شد و بسان رهبر معنوی فتنه، باعث پیچیده و سخت شدن کار بر مسلمانان شد که در نهایت به ریخته‌شدن خون‌های زیادی نیز شد. و این است نتیجه‌ی عدم توجه به حدود و مرزهای الهی!
4- نصیحت‌ناپذیری سران فتنه‌ی جمل
در تاریخ آمده‌است که امیرالمومنین(علیه السلام) با طلحه و زبیر قبل از شروع جنگ از نزدیک صحبت کرد و آنها را نصیحت مشفقانه و صادقانه کرد. حتی زبیر قانع شد و به عایشه گفت که می‌خواهد میدان جنگ را ترک کند و بازگردد(توبه کند!) اما به واسطه‌ی گفتار فرزند ناخلفش از این تصمیم منصرف شد. پیامبر گرامی اسلام در این رابطه می‌فرمایند:« ما اهدى المسلم لاخيه هديّة افضل من كلمة حكمة تزيده هدى او تردّه عن ردّى[5]هديه و پيشكش نمی‌برد مسلمانى براى برادر مؤمنش كه بهتر باشد از كلام حكمتآميز كه سبب شود هدايت او زياد گردد يا او را از كار بدى باز دارد.» اگر فتنه‌گران از نصیحت و اندرز مولای متقیان علی علیه السلام درس می‌گرفتند هرگز کار به جنگ کشیده نمی‌شد. پس یکی دیگر از عوامل فتنه‌ی جمل عدم پندناپذیری سران فتنه بود.
5- قدرت طلبی طلحه و زبیر
حضرت علی(علیه السلام) در این رابطه می‌فرماید:« كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا يَرْجُو الْأَمْرَ لَهُ وَ يَعْطِفُهُ عَلَيْهِ دُونَ صَاحِبِهِ لَا يَمُتَّانِ إِلَى اللَّهِ بِحَبْلٍ وَ لَا يَمُدَّانِ إِلَيْهِ بِسَبَبٍ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَامِلُ ضَبٍّ لِصَاحِبِهِ وَ عَمَّا قَلِيلٍ يَكْشِفُ قِنَاعَهُ بِهِ وَ اللَّهِ لَئِنْ أَصَابُوا الَّذِي يُرِيدُونَ لَيَنْتَزِعَنَّ هَذَا نَفْسَ هَذَا [6] و هر كدام (طلحه و زبیر) رفيق خود را به حساب نمىآورد. نه پيوندى با پروردگار دارند و نه وسيلهاى براى نيل به حضرت حق آماده ساختهاند و هر كدام آنها از ديگرى كينهاى در دل دارد و به همين زودى كينه خود را آشكار خواهد ساخت. سوگند به پروردگار، اگر به آنچه آرزو داشتهاند دست يابند هر يك به ديگرى رحم نكرده و آن را از پاى در مىآورد و هر كدام رفيق خود را نابود خواهد كرد.»
تنیجه این‌که:
تمام دلایل ایجاد فتنه در جامعه مسلمین را باید در تخطی از دستورات الهی و عدم رعایت تقوا و نیز رذائل اخلاقی خلاصه کرد. وقتی فرد یا افرادی از جهاد با نفس اماره و پاک کردن تاریکی‌های اخلاقی کوتاه بیایند و در عین حال، از افتخارات گذشته‌ی خود، بر خود ببالند و آنها را ملاک برتری بر دیگران بدانند، آن وقت؛ زمینه‌ساز ومنشإ فتنه‌گری خواهند شد. این‌ها درس‌هایی از تاریخ اسلام است که باید با عبرت‌گرفتن از آن جلوی ایجاد فتنههای جدید را در این عصر و زمان گرفت. ان‌شاءالله.
پی‌نوشت:
[1] الإرشاد ، ج1، ص: 244
[2] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری
[3] پایگاه اطلاع رسانی حوزه
[4] من لا يحضره الفقيه، ج3، ص، 75
[5] ارشاد القلوب،ترجمه طباطبايى، ص46
[6] نهج البلاغة(فیض الاسلام)، خطبه148، ص452