برخلاف آنچه مغرضان و دشمنان اسلام ادعا می‌کنند هیچ‌کدام از آیات قرآن مجید از جمله سوگند قرآن به «کشتی» مخالف اسلوب‌های بیانی و مغایر با بلاغت و فصاحت کلام عرب نمی‌باشد.
خداوند سوره ذاریات را با چهار سوگند به باد‌ها، ابرها، کشتی‌ها و فرشتگان، آغاز می‌کند:
«وَ الذَّارِياتِ ذَرْواً. فَالْحامِلاتِ وِقْراً. فَالْجارِياتِ يُسْراً. فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً؛[۱] سوگند به بادهايى كه (ابرها را) به حركت درمى‌آورند. سوگند به آن ابرها كه بار سنگينى (از باران را) با خود حمل مى‌كنند. سوگند به كشتی‌هایی که به آسانی به حرکت درمی‌آیند. سوگند به فرشتگانی که کارها را تقسیم می‌کنند.»
عدم توجه به شیوه‌های تاکید در زبان عربی و ناآشنایی با اسلوب‌های زیبایی سخن، گاهی این سوال را در ذهن ایجاد کند که معنای سوگند خداوند به باد‌ها و کشتی‌ها چیست؟
دشمنان اسلام از روی غرض‌ورزی از این مسئله سوء استفاده کرده و آیات قرآن را مورد استهزاء قرار داده می‌گویند:
«همانطور که اگر کسی به هواپیما و اتومبیل قسم بخورد سخنش بی‌محتوا و مسخره است، سوگند قرآن به کشتی نیز بی‌معنا و مضحک است.»
حال آنکه می‌دانیم فصاحت و بلاغت قرآن امری است که از ۱۴۰۰ سال پیش تاکنون کسی نتوانسته است خدشه‌ای بر آن وارد کند و تحدی قرآن را در این باره پاسخ بدهد.
در ادامه با ارائه شواهدی از متون ادبی پیش از اسلام و توضیح مختصری پیرامون آیات، اندکی از زیبایی و لطافت سوگندهای ابتدایی سوره ذاریات را نشان خواهیم داد.
همچنین به نمونه‌هایی از شعر فارسی اشاره می‌کنیم تا خواننده‌ی فارسی‌زبان، تاثیر سوگند در شیرینی و حلاوت کلام را بهتر درک کند.
سابقه سوگند در فرهنگ عربی
یکی از نمودهای فرهنگی جامعه‌ی پیش از اسلام، سوگند خوردن است. مطالعه‌ی تاریخِ فرهنگ و زندگی روزمره‌ی مردمان جاهلی به خوبی روشن می‌سازد که عرب جاهلی، در حدی گسترده و در لحظه لحظه‌ی زندگی‌اش، با سوگند سر و کار داشته است.[۲]
بنابراین آشکار است که سوگندهای قرآن، مسبوق به سابقه بوده و در فضایی کاملا هماهنگ با فضای عصر جاهلی و فرهنگ آن زمان، در کتاب خدا جای گرفته است.
نمونه‌هایی از سوگند به اشیاء و موجودات در فرهنگ پیش از اسلام
همانطور که در ابتدای سوره ذاریات خداوند به ابر و باد قسم می‌خورد در ادبیات قبل از اسلام نیز این نوع قسم نمونه‌های فراوانی داشته است.
«زبراء کاهنه» سال‌ها قبل از نزول قرآن در خطبه‌ای خطاب به «بنی‌رئام»، به باد و دیگر پدیده‌های طبیعی قسم خورده است:
«و اللُوحِ الخافِق، واللَیلِ الغَاسِق وَ الصَباحِ الشَارِق، وَ النَّجمِ الطَارِق، وَ المزن الوَادق؛[۳] قسم به باد وزان و شب ظلمانی و صبح نورانی و ستاره‌ی شبگرد و ابر پرباران.»
همین نزدیکی زبان قرآن با زبان مردم شبه جزیره و در عین حال فصاحت و بلاغت حیرت‌انگیز آن باعث شد که هر عرب‌زبانی با شنیدن آیات قرآن به اعجاز و غیربشری بودن آ‌ن‌ها اعتراف کند.
سوگندهای زیبا در اشعار فارسی
سوگند به امور مختلف در زبان فارسی نیز وجود دارد بنابراین این شیوه بیان تنها مختص به زبان عربی نبوده و در زبان‌های دیگر نیز پرکاربرد است.
سهراب سپهری شاعر معاصر در شعری زیبا به «تماشا»، «آغازِ کلام» و «پرواز کبوتر از ذهن» سوگند خورده؛ می‌گوید:
«به تماشا سوگند/ و به آغازِ کلام و به پرواز کبوتر از ذهن/ واژه‌ای در قفس است.»
«فاضل نظری» دیگر شاعر معاصر می‌‌سراید:
«به خداحافظی تلخ تو سوگند نشد/ که تو رفتی و دلم ثانیه‌ای بند نشد.»
در این موارد، شاعران به چیز‌های عجیبی مانند «تماشا» و «خداحافظی» سوگند یاد کرده‌اند؛ اما نه تنها کلام زشت و ناپسند به نظر نمی‌آید بلکه بسیار شیوا و دل‌نشین شده است.
تناسب سوگندهای سوره ذاریات با محتوای آن
سوگندهای پشت‌سر هم سوره «ذاریات»، برای تاکید بر مطلبی است که بر سر آن سوگند می‌خورد؛ یعنی آمدن روزی که در آن روز، جزای اعمال داده می‌شود.[۴] بعد از قسم‌های چهارگانه خداوند می‌فرماید:
«إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ. وَ إِنَّ الدِّينَ لَواقِعٌ؛[۴] (آرى سوگند به همه اين‌ها) كه آنچه به شما وعده شده قطعاً راست است. و بیشك (رستاخيز) و جزاى اعمال واقعشدنى است!»
سوگندهای چهارگانه پیش از وعده‌ی قیامت، به تدبیر خداوند در خشکی، آسمان و دریا اشاره می‌کند.[۵]
شاید قرآن به دنبال تاکید این معناست که همان کسی که تدبیر این نظامات و امور عالم به دست اوست؛ وعده‌ی قیامت را داده است و بدون شک وعده‌ی او تحقق پیدا می‌کند.
زیبایی و لطافت آیات در این است که در تمام سوگندها معنای حرکت و سیر نهفته است و این با جواب قسم که اشاره به حرکت و سیر به سوی آخرت و خداوند دارد تناسب معنایی دقیق را ساخته است.
گویی خداوند حرکات باد و ابر را شاهد و گواهی برای قدرتش در روز رستاخیز می‌گیرد و به انسان هشدار می‌دهد که آثار خلقت خداوند را ببیند و از یاد آخرت و بازگشت به سوی خداوند غافل نشود.
به قول سعدی که می‌گوید:
«ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند/ تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری.»
ذکر شاهد و دلیل برای موضوعی که قسم برای آن است در خود قسم، سابقه‌ی طولانی در گفتار و سخنان عرب جاهلی داشته و از اسلوب‌های زیبای کلامِ عرب به شمار می‌رود؛ مانند کلام شخصی که پس از کشتن قاتل پدرش گفت:
«و فَرَسِی و أُذَنَیهِ، و رُمحِی وَ نَصلَیه، و سِیفِی و غَرَارِیه، لایَترُکُ الرَجُلُ قَاتِلَ أَبِیه و یَنظُرُ إلَیه؛[۶] یعنی سوگند به اسبم و دو گوشش، سوگند به نیزه‌ام و پیکانش، سوگند به شمشیرم و لبه‌ی تیزش که هیچ مردی، قاتل پدرش را که در مقابل دیدگان اوست، رها نمی‌کند.»
این شخص به این اشیا سوگند یاد کرد تا استدلال کند که چگونه من می‌توانم قاتل پدرم را رها کنم، در حالی که اسب و نیزه و شمشیر دارم و بر حمله و فرار و ضربه زدن، توانایم؟
پس در سوگندش چیزهایی را یاد کرد که ادعایش را تصدیق می‌کند.[۷]
نتیجه
با نکاتی که گفتیم، تا حدّی ظرافت و زیبایی کلام قرآن آشکار شد. بنابراین بر خلاف ادعاهای دشمنان اسلام سوگند قرآن به «کشتی» یا سایر اشیاء عالم، استفاده‌ی زیبا و به جا برای تاکید بر مطلب و افزایش شیوایی سخن به شمار می‌رود.
پی‌نوشت
[۱] سوره ذاریات، آیات۱ـ۴.
[۲] الامالی، (ابوعلی قالی)، ص۱۲۹.
[۳] پایان‌نامه «فضاشناسی سوگندهای قرآن و واکاوی زمینه‌های تاریخی و فرهنگی آن»، علی محمد آقایی، ص۲۵.
[۴] ترجمه المیزان، ج۱۸، ص۵۴۷.
[۵] سوره ذاریات، آیه۶.
[۶] ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۵۴۷.
[۷] امعان فی اقسام القرآن، ص۳۲ـ۴۴؛ التعبیر الفنی فی القرآن، ص۲۵۲ـ۲۵۵.
[۸] همان.
در فصاحت و بلاغت قرآن کریم هیچ شکی نیست. قرآن تمام بشریت را به تحدی دعوت کرده و از آنان خواسته است برای ابطال الهی بودن قرآن حداقل یک سوره مانند آن بیاورند؛ اما بعد از ۱۴۰۰ سال هیچ‌کس نتوانسته است این تحدی را پاسخ بدهد. دشمنان قرآن در شبکه‌های مجازی گاهی ایرادات و اشکلاتی به ساحت قرآن وارد می‌کنند؛ از جمله اینکه گفته‌اند سوگند خداوند به «کشتی» در ابتدای سوره ذاریات سوگندی بی‌معنا و بیهوده است. نگاهی به ادبیات عرب در دوران پیش از اسلام و توجه به اسلوب بیان در زبان عربی نشان می‌دهد تمام سوگندهای قرآن از جمله قسم به کشتی در سوره ذاریات در نهایت لطافت و زیبایی به کار رفته است.