خطبه شقشقیه دارای سند معتبر و کهن می باشد.
اشاره
تعیین جانشین مهمترین چالش پس از شهادت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) بشمار می‌آید و خو‌ن‌های بسیاری در این راه ریخته شد.[1] مکتب شیعه بر اساس پشتوانه‌های عقلی و نقلی معتبر بر آن است که امیرالمومنین (علیه السلام) برترین و شایسته‌ترین شخصیت در امت اسلامی برای جانشینی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بود که توسط خداوند برگزیده شد.
اما دنیاطلبی و هواخواهی مانع از اجرای فرمان الهی در این زمینه گشت و امیرالمومنین (علیه السلام) 25 سال خانه نشین شده و با توجه به توصیه‌های پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) به صبر و بردباری و برای جلوگیری از شکاف میان امت اسلامی، نظاره‌گر حکمرانی دیگران بودند.[2] پس از آنکه مردم در ظاهر با امیرالمومنین (علیه السلام) بیعت کردند، امام (علیه السلام) در خطبه‌ای معروف به «شقشقیة» یا «تقمّصیة» جریان غصب خلافت و شرایط زمان را به طور مختصر بازگو می‌کنند.
محتوای خطبه دلیل تشکیک در سند آن
امیرالمومنین (علیه السلام) در خطبه شقشقیه، خلافت و جانشینی را طبق تمام مبانی و اصول، حق مسلم و قطعی خویش معرفی کرده و با اعلام نارضایتی از خلفای پیشین، آنها را فاقد هر گونه شایستگی برای این مقام می‌داند؛ زیرا بر اساس مبانی شیعه، انتخاب جانشین، به اذن خدا و توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) صورت می‌گیرد که نقل‌های فراوان در این زمینه وجود دارد.[3] اما بر اساس مبانی اهل تسنن نیز که انتخاب مردم، عامل تعیین جانشین خواهد بود، فقط امیرالمومنین (علیه السلام) اهلیت چنین مقامی را داشتند، چون برتری ایشان بر تمام امت اسلام امری انکار نشدنی است[4] و مراجعه به افراد فاقد صلاحیت، مخالفت با فطرت محسوب می‌شود.
از این رو، فرمایشات صریح امیرالمومنین (علیه السلام) و انتقاد شدید اللحن ایشان نسبت به رفتار خلفای پیشین، سبب شده تا دشمنان شیعه و اهل بیت (علیهم السلام) در اصل صدور و صحت سند این خطبه به ایراد اشکال بپردازند.[5] البته کتمان حقایق و مسیر صحیح و تلاش برای ترویج مسیر باطل و نادرست، روشی است که همواره طاغوتیان آن را به کار گرفته‌اند.[6]
سند معتبر و کهن خطبه شقشقیة
خطبه شقشقیة سومین خطبه‌ای است که در کتاب نهج البلاغة نقل شده است. این کتاب شامل بعضی از خطبه‌ها، نامه‌ها و فرمایشات امیرالمومنین (علیه السلام) است، توسط مرحوم سید رضی گردآوری شد. هر چند مولف در سال 406 قمری رحلت یافته اما نقل‌های متعددی از ثبت خطبه شقشقیة در کتاب‌های پیش از نهج البلاغة و معاصر آن خبر می‌دهد.
1. ابن ابی الحدید یکی از عالمان متعصب و برجسته اهل تسنن از وجود خطبه شقشقیة در کتاب «الانصاف فی الامامة» نوشته ابن قبة رازی خبر می‌دهد.[7] ابن قبه رازی یکی از متکلمان برجسته شیعه می‌باشد که حدود 200 سال پیش از سید رضی می‌زیسته است.[8]
2. مرحوم شیخ صدوق یکی از حدیث‌نگاران معروف شیعه و از اساتید مرحوم شیخ مفید، در کتاب «علل الشرایع»[9] و «معانی الاخبار»[10] بخش مهمی از این خطبه را با سند صحیح[11] از اساتید خویش نقل می‌کند.[12]
3. مرحوم شیخ مفید از عالمان مشهور شیعه و استاد سید رضی بخشی از این خطبه را در کتاب‌های خویش نقل می‌کند.[13]
4. قاضی عبدالجبار معتزلی که از عالمان متعصب اهل تسنن است، در کتاب «المغنی» نسبت به صدور این خطبه از امیرالمومنین (علیه السلام) ایراد و اشکالی وارد نساخته بلکه نقد محتوای آن را مطرح کرده است.[14]
5. سید مرتضی برادر بزرگتر سید رضی این خطبه را در کتاب‌های خویش گزارش کرده است.[15]
نتیجه‌گیری
خطبه شقشقیة یکی از مهمترین فرمایشات امیرالمومنین (علیه السلام) در نقد صریح و آشکار خلفای پیش از خود می‌باشد. گرچه کتاب نهج البلاغة سبب دسترسی آسان به این خطبه می‌شود اما گزارش‌های تاریخی گواه بر آن است که این خطبه پیش از تالیف این کتاب نیز توسط عالمان شیعه و غیر شیعه مورد توجه قرار گرفته است.
پی نوشت
[1]. شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص: 31.
[2]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج2، ص: 50.
[3]. ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ج1، ص: 135 ؛ سنن الترمذي، ج5، ص: 450 ؛ مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج2، ص: 225 و ج33، ص: 154.
[4]. خوارزمی، المناقب، ص: 34 ؛ بیاضی، الصراط المستقيم إلى مستحقي التقديم، ج3، ص: 153.
[5]. حریری، اثبات الوصیة فی شرح الخطبة الشقشقیة، ص: 10.
[6]. مجلسی، بحار الأنوار، ج30، ص: 504.
[7]. شرح نهج البلاغة، ج1، ص: 206.
[8]. نجاشی، الرجال، ص: 376-375.
[9]. صدوق، علل الشرائع، ج1، ص: 151-150.
[10]. همان، معاني الأخبار، ص: 362-360.
[11]. شوشتری، قاموس الرجال، ج7، ص: 239-236.
[12]. حکیمی، شرح الخطبة الشقشقية، ص: 127.
[13]. مفید، الإرشاد، ج1، ص: 287-290 ؛ الجمل، ص: 126.
[14]. المغني في أبواب التوحيد و العدل، ج20، ص: 294.
[15]. سید مرتضی، الشافي في الإمامة، ج3، ص: 267 ؛ رسائل الشريف المرتضى، ج2، ص: 107.
دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) برای نیکو نشان دادن روابط میان اهل بیت و خلفای خودخوانده پس از خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) بسیار تلاش می کنند. یکی از این تلاش ها عبارت است از انکار خطبه شقشقیه که از فرمایشات امیرالمومنین (علیه السلام) می باشد. در این خطبه، امام (علیه السلام) به صراحت از رفتار و عملکرد خلفای پیشین ابراز نارضایتی کرده و آنها را فاقد هر گونه شایستگی برای مقام جانشینی معرفی می کنند. همین صراحت سبب انکار این خطبه و جعلی بودن سند آن شده است. اما گزارش های معتبر و مستند نشانگر صحت و صدور این خطبه حتی پیش از تالیف کتاب نهج البلاغة می باشد.