پیرامون مسیر اجتهاد و استنباط احکام شریعت اسلامی سخن فراوان است.
اشاره
حوزه‌های علمیه شیعه در خط مقدم پاسداشت از اسلام حقیقی و مکتب ناب محمدی قرار گرفته‌اند و بی‌شک تاثیرگذاری آنها در سطوح گوناگون جامعه، موجب خشم دشمنان دین و دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام شده است. از این رو تلاش برای منحرف ساختن اذهان مردم و تلاش برای کاستن محبوبیت این نهاد دینی و عالمان و مراجع تقلید که در هر برهه از زمان پرچم‌دار حراست از تعالیم شریعت بوده و هستند، در دستور کار دشمنان قرار گرفته است. چیستی روش‌شناسی عالمان شیعی در راستای پاسداشت از مکتب اهل بیت علیهم‌السلام یکی از پرسش‌های اصلی در این باره می‌باشد.
در مسیر استنباط احکام شرعی
امروزه به دلیل بروز غیبت کبری، دسترسی به دین واقعی با دشواری مواجه شده است و چاره‌ای جز مراجعه به کتاب الهی و میراث مکتوب به جا مانده از پیامبر اسلام و ائمه طاهرین علیهم‌السلام وجود ندارد. گستردگی معارف کتاب و سنت، وجود اخبار جعلی در میان روایات و مطرح شدن موضوعات جدید، سبب گشته که به دست آوردن معارف صحیح از کتاب و سنت به فرایندی تخصصی تبدیل شود که آن را «استنباط» یا «اجتهاد» می‌گویند.[1]
اصولی و نه اخباری‌گری
برای استنباط، دست کم دو روش وجود دارد: یکی روش اخباری‌ها؛ و دیگری روش اصولی‌ها. روش اخباری‌ها امروزه تقریبا کنار گذاشته شده و طرفداری ندارد. در این روش بر محوریت نصوص شرعی بسیار تأكيد شده و از استنباط حکم شرعی با تکیه بر قواعد اصولی، تا حد امکان پرهیز می‌گردد. اما روش اصولی‌ها که به روش «اجتهادی» معروف است، در استنباط احکام شرعی و حتی استنباط سایر معارف از منابع اسلامی، به عنوان روش غالب، مورد استقبال فقهاء قرار گرفته است.
پیش‌نیازهای اجتهاد فقهی
براى دارا شدن قوه اجتهاد علاوه بر صفای نفسانی و تقوای ظاهری، آگاهی کامل و دقیق به برخى از دانش‌ها ضروری می‌باشد.
1. دانش نحو و تصريف كه دستور زبان عربى بوده، مجتهد را در فهم بهتر متون مقدس یاری می‌رساند.[2]
2. دانش تفسير و روش‌شناسی خوانش متون مقدس و مسائل مربوط به هنگام نزول آیات و همچنین احاديث مربوط به احكام شرعی بسیار با اهمیت است.
3. دانش رجال، یکی از ابزارهای مجتهد در مقام فتوا دادن، آگاهی بر دانش شناخت راویانی است که در زنجیره نقل احادیث قرار گرفته‌اند و مجتهد در شناخت حدیث صحیح از سقیم و ضعیف از این دانش بی‌نیاز نیست.
4.علم کلام، دانش‌های منطق و كلام كه جزء مبانى دانش اصول هستند، در استنباط دقیق‌تر تاثیرگذار می‌باشند.[3]
5. علوم ریاضی، آگاهی از دانش‌های رياضى و نجوم هرچند به شیوه‌ای ساده، مجتهد را در بیان فتوا با موضوعات ميراث و تعيين جهت قبله کمک می‌کند.[4]
اهمیت منابع اجتهاد
مشهور فقهای شیعه و غیرشیعه، ادله اربعه؛ یعنی قرآن و سنت و عقل و اجماع را به عنوان منابع استنباط معرفی می‌کنند گرچه اهل تسنن به غلط، قياس، استحسان، سد ذرایع و مصالح مرسله را به این مجموعه اضافه کرده‌اند. پانصد آیه از قرآن کریم با موضوع احکام شرعی وجود دارد که بیشتر آنها به کلیات و اصل تکلیف پرداخته است.[5] بنابراین فقیه و مجتهد برای به دست آوردن جزئیات هیچ راهی جز بررسی سنت و احادیث ندارد.
بر اساس باورهای شیعی، سنت عبارت است از گفتار و رفتار و تاییدات خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله و دوازده امام پس از ایشان. با توجه به گستردگی احادیث معصومان، به طور طبیعی بیشترین درگیری فکری و اجتهادی برای فقیه به بررسی سنت بازمی‌گردد اما این دلیل بر پذیرش شیوه سهل‌گیرانه اخباری‌گری توسط عالمان شیعی نیست.
گزیده‌ای از مراحل اجتهاد
فقیه برای رسیدن به مرحله فتوا دادن، نخست باید موضوع‌یابی کرده و مشخص کند که چه مسأله‌ای ذهن او را مشغول ساخته تا بتواند حکم شرعی متناسب با آن را بیان کند. ناگفته پیداست که فهم صحیح موضوع، می‌تواند در کاهش اختلاف دیدگاه فقهی، نقش مؤثری داشته باشد. موضوع گاه شرعی است مانند نماز، روزه و خمس، که باید از خود شریعت مقدس برای شناخت آن کمک گرفت، و گاه موضوع عرفی است مانند خمر، غنا و نفقه که شریعت در شناخت آن تاثیری ندارد بلکه این مکلف است که باید در عالم واقعیت به دنبال تطبیق صحیح آن باشد.
لازم است فقیه پس از یافتن موضوع، جست‌وجوی دقیق خویش را برای یافتن حکم مسأله مد نظر در میان ادله منابع استنباط به ویژه دلیل سنت، آغاز کند. در این مسیر فقیه مجتهد با ادله فراوانی روبرو می‌شود که بیان یکسان و مشابه ندارند بلکه برخی عمومیت داشته و برخی به عنوان قید و شرط برای تکلیف محسوب می‌شوند. در این صورت باید همه را کنار یکدیگر قرار داده تا بتواند به حکم نهایی دست پیدا کند.[6]
رهیافت
روش به کار رفته در استنباط احکام شرعی را روش اجتهادی، و متصدی استنباط را مجتهد می‌نامند. اجتهاد و استنباط از علوم مهارتی است و طلاب حوزه‌های علمیه پس از فراگیری دانش‌های مقدماتی به تدریج واجد توانایی استنباط شده و با تمرین به تدریج آن را قوی‌تر می‌کنند.
پی نوشت
[1]. اصفهانی، هداية المسترشدين، ص: 480-479.
[2]. موسوعة الإمام الخوئي، ج1، ص: 12.
[3]. سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، ج1، ص: 69.
[4]. وحید بهبهانی، الاجتهاد و التقليد، ص: 341.
[5]. حلی، مبادئ الوصول إلى علم الأصول، ص: 242.
[7]. روش‌شناسی استنباط احکام شرعی، عیار پژوهش در علوم انسانی، بهار و تابستان 1396، شماره 15.
مجتهدان برای رسیدن به مرحله اجتهاد باید یک مسیر بسیار طولانی و دشوار را طی کنند. اجتهاد پیش نیازهای مهمی از دیگر دانش‌ها دارد مانند فراگیری دقیق قواعد ادبیات زبان عربی. شناخت دقیق منابع استنباط مانند قرآن و سنت و جست‌وجوی کامل آنها، یکی دیگر از شرایط اجتهاد است. شناخت موضوع برای مجتهد بسیار اهمیت دارد تا بتواند بر اساس آن، برای حکم صحیح، حجت و دلیل استوار اقامه کند.