اجازه رشد و خلّاقيّت آزادانه به انسان‌ها داده شده است

بحث جبر و اختیار در آدمی یکی از مهمترین مباحث فلسفی و کلامی است که همه مکاتب فکری و اندیشمندان را درگیر خود نموده‌است.

دانشمندان شیعی با توجه به تعالیم اهل بیت (عليهم‌السلام) حد وسط جبر و اختیار را بعنوان نظر مختار برگزیده‌اند.

کما اینکه استاد مرتضی مطهری می‌فرماید: كار انسان مال او و در طول اراده و اختیار خدا است. این همان حدیث "لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ بَلْ أمرٌ بَیْنَ الأمْرَیْن" است.[1]

حد وسط هم در این بحث، این است که انسان قدرت به انجام بعضی کارها داشته و بر بعضی ندارد مثلا ما می‌توانیم روی یک پا ایستاده و دیگر پا را بالا نگه داریم ولی اگر هر دو پا را برداریم زمین می‌خوریم.

و اینکه چرا خداوند متعال حد وسط بین جبر و تفویض برای افعال انسان در نظر گرفته با ید گفت: اساسا جبر با حکمت رشد و تعالی بشر سازگار نيست؛ کما اینکه با فلسفه خلقت انسان و نبوغ علمی و معنوی او سازگار نیست.

یکی از زیباترین مظاهر خلقت، وجود انسان‌های والایی است که در شرایط سخت و دوراهی‌ها با اختیار و آزادی راه رشد و تعالی را با کسب علم و معنویت انتخاب می‌کنند زیرا رشد و تعالی اجباری فضیلتی به حساب نمی‌آید. گذشته از اینکه آفرینش نظام احسن خلقت، بدون اشرف مخلوقات کامل ترین شکل و صورت را نمی‌توانست داشته باشد و اختیار هم لازمه اشرف مخلوقات بودن می‌باشد.

از جهت دیگر، سپردن کامل امور به بندگان، با حکمت خدا سازگاری ندارد.

اول به جهت طغیان گری‌های آدمی به صلاح جامعه بشریت نیست، کما اینکه قرآن شریف می‌فرماید: به یقین انسان طغیان می‌کند، از اینکه خود را بی‌نیاز ببیند [العلق6/7]

در ثانی با عزت خدا نیز سازگاری ندارد .

در این زمینه حدیث زیبایی است که شخصی از حضرت رضا (علیه‌السلام) سؤال می‌‏كند آیا خداوند همه امور را به دست بندگان سپرده است؟

حضرت می‏‌فرماید: خداوند عزیزتر از آن است (یعنی این امر با عزت خداوند سازگاری ندارد). عرض می‏‌كند پس خداوند مجبور می‏‌كند انسان‏‌ها را بر گناه؟ حضرت می‏‌فرماید: خداوند عادل‌‏تر و حكیم‏‌تر از آن است (كه فردی را بر گناه اجبار نماید).

سپس حضرت می‏‌فرماید: خدای بزرگ فرمود: ای پسر آدم من شایسته‏‌ترم نسبت به كارهای خوبت از تو و تو شایسته‏‌تری به كارهای ناپسندت از من. تو كارهای بد را به قوت و توانی كه در تو قرار داده‏‌ام انجام می‏‌دهی، [2].

به همین دلیل است که " أمرٌ بین الأمرین" بجاترین حالت در قضا و قدر الهی است و اثرات تربیتی أمرٌ بین الأمرین انکار ناپذیر است.

کما اینکه ما هم در تربیت و پرورش کودکان اجازه رشد و خلاقیت آزادانه به آنها می‌دهیم ولیکن همه امور به آنها واگذار نمی‌کنیم چون آزادی عمل صدردصد باعث آسیب دیدن خود کودکان می‌شود. مربی هم نقش اثرگذار تربیتی خود را از دست می‌دهد.

-----------------------------------------------------------

پی نوشت:

[1] مرتضی مطهری،‌ آشنایی با علوم اسلامی، كلام عرفان ص 29.
[2] اصول كافی، ج 1، ص 157