هر گاه بعد از ایجاد مشکلات شدید خانوادگی، همه راه های اصلاح و حفظ بنیان خانواده به بن بست رسید و ادامه زندگی خانوادگی بین زن و شوهر، نه تنها موجب نشاط، آرامش و کارآیی بیشتر اعضا نشد، بلکه منجر به آسیب های روانی و بروز رفتارهای ناهنجار شد، در این حالت آخرین شیوه برخورد با مشکلات خانوادگی، جدایی رسمی زن و شوهر یا طلاق است.
اگر طلاق بدون وجود انگیزه ای منطقی صورت بگیرد، به عنوان فرار از تعهد تلقی می‌شود، و سبب بروز مشکلاتی برای همسر و فرزندان می شود. در تعالیم اسلامی، طلاق عملی ناپسند شمرده شده که نباید قبح آن شکسته شود؛ زیرا طلاق به هر دلیل منطقی یا غیرمنطقی که اتفاق بیفتد، آثار مخربی بر همه اعضای خانواده دارد. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموند: «به اندازه ای درباره زن به من سفارش شد که گمان کردم طلاق دادن زن، جز در صورت ارتکاب زنا از سوی او سزاوار نیست».(1) از این رو تدابیر قضایی و اخلاقی دینی به سمت تقویت روش های پیشگیری از طلاق پیش رفته است و با ایجاد موانعی از جمله ایجاد فضایی سنگین بر سر کسانی که به اندک بهانه ای اقدام به طلاق می کنند و یا زمینه هایی فراهم می سازند که طرف مقابلل مایل به طلاق شود، سعی در کاهش آسیب های اجتماعی دارد. آن چه که در سیرۀ پیشوایان دین مبین اسلام مشاهده می شود، این است که حتی الامکان سعی داشتند از طلاق پرهیز نمایند و اگر به ندرت طلاقی صورت گرفت، علت منطقی و معقولی داشته باشد. مشکلات شدید خانوادگی که سرانجام منجر به جدایی زوجین و طلاق آن ها می شود در چند محور جداگانه به شرح زیر قابل تقسیم بندی است.
۱. عوامل فردی و روان شناختی
این عوامل علاوه بر صفات و ویژگی های ذاتی افراد، از قبیل میزان سن و بهره هوشی شامل صفات اخلاقی هریک مثل خشونت، تکبر، خودبرتربینی، عدم تمکین زن، خودمحوری، رفتارهای کارفرمایانه مرد، پنهان کاری های زن، صراحت در انتقاد،کم رویی در قدرشناسی، برتری جویی، و ... می‌شود.
۲. عوامل فرهنگی و اجتماعی
دخالت های اطرافیان مخصوصا خانواده ها یکی از مشکلات زوج های جوان در اوایل زندگی مشترک است. در جوامع سنتی، این امر به یک معضل جدی برای خانواده ها تبدیل شده و همواره حوادث تلخی همچون خودکشی، قتل و طلاق را موجب می‌شود. متأسفانه در این جوامع، گاهی زوج های جوان بدون کوچک ترین اختلافی صرفاً به خاطر جلب نظر اطرافیان و بزرگان فامیل، ناچارند از هم جدا شوند و در واقع زندگی آن ها قربانی انتقام گیری و اشباع حس غرور بزرگ ترها می شود. دخالت های بی جای بستگان و دوستان در تصمیم گیری ها نقش مخربی دارد. زرق و برق زندگی شهری، تجمل گرایی، صنعتی شدن جوامع، کاهش ارتباطات فامیلی، بی توجهی به صله رحم، گرایش افراطی خانواده ها به رسانه های جمعی از جمله تلویزیون، ماهواره و اینترنت، اعتیاد و... از عوامل مؤثر بر طلاق در ایران محسوب می شوند.
۳. عوامل اقتصادی
فقر اقتصادی در حد عدم ناتوانی در امرار معاش، بی کاری مردان، بالا بودن توقعات مادی خانواده، غوطه وری در امکانات مادی و احساس بی نیازی مستانه، اشتغال افراطی زن و شوهر، تصدی برخی مشاغل نامناسب و آسیب زا، احساس بی نیازی زن به کانون خانواده به دلیل درآمد داشتن و استقلال اقتصادی و... یکی دیگر از دلایل انحلال کانون خانواده است.
۴. عوامل جسمانی و بدنی
این عوامل شامل برخی بیماری های جسمی و روحی در یکی از زوجین است. بیماری هایی که خود فرد موجب ابتلای به آن بوده، یا بر اثر برخی اتفاقات ناخواسته ایجاد شده و یا نقایص جسمی و ظاهری در بدن می باشد. بیماری هایی همچون ناباروری مردان، نازایی زنان، معلولیت های شدید، از دست دادن زیبایی ظاهری، اعتیاد، اختلالات شدید عقلی و... زمینه ای برای فروپاشی خانواده می‌باشد.
۵. عوامل اعتقادی و مذهبی
اختلافات شدید زوجین در باورها و ارزش های مذهبی، رفتارهای پر خطر ضد دینی، شراب خواری، ترک وظایف شرعی و عبادات، تحقیر و توهین به جنس مخالف، بد بینی و سوءظن، شب نشینی های اتهام زا، فال گیری و جادوگری و... از دیگر عوامل مهم در گسست پیوند زناشویی است. هریک از موارد فوق به تنهایی و یا با ترکیب دو یا جند مورد دیگر از عوامل قطعی طلاق زن و شوهر خواهد بود. در این میان، نقش مخرب رسانه های جدید صوتی و تصویری از قبیل کانال های ماهواره ای، شبکه های اینترنتی و فیلم های بدآموزی که هدفی به جز تخریب نظام خانواده و ولنگاری اجتماعی و خانوادگی ندارند، قابل توجه ویژه خواهد بود.
باتوجه به اهمیت موضوع به بیان عواقب طلاق میپردازیم؛
۱. مهم ترین آثار شوم طلاق بعد از جدایی پدر و مادر، آسیب ها و انحرافات سنگینی است که بر سر فرزندان و کودکان بی گناه می آید و چه بسا تا پایان عمر، آنان را از یک زندگی عادی و رضایت بخش محروم می کند. این ماجرا هنگامی شدت می یابد که فرزندان باز مانده از این پدیده خطرناک، فاقد سرپرست و امکانات زندگی و توانایی مالی کافی باشند.
۲. دعواها و مشاجره های والدین در قبل از طلاق، میزان اعتبار آن هارا در میان فرزندان کم می کند و آنان احساس اعتماد و وفاداری به خانواده را از دست می دهند. در نتیجه خانواده نمی تواند کانون محبت و رشد آنان باشد. از این رو اعتماد و دل بستگی فرزندان به تمام اعضای خانه و حتی خود منزل، بریده شده و به فکر چاره جویی و یافتن سرپناهی دیگر خواهند گشت.
۳. در برخی از کشمکش های خانوادگی، ممکن است یکی از والدین فرزند را ابزاری برای اجرای مقاصد خود قرار دهد و او را برضد دیگری تحریک کند. در این صورت، اختلافات خانوادگی به ظاهر محصول رفتار فرزند بوده است. در این گونه موارد، فرزند خود را مقصر ماجراها دانسته، به ناحق همواره خود را سرزنش می کند و به طور ناخودآگاه، در او احساس گناه و محرومیت پیدا می‌شود، و زمینه‌ای برای بزهکاری می شود.
۴. نزاع، ناسازگاری و مشاجره دائمی پدر و مادر و اطرافیان، آثار شومی در روان کودک باقی می گذارد. همین کودک به علت عدم آرامش روانی، نسبت به تحصیل و کار خود بی علاقه شده، دائما مضطرب و پریشان است و ثبات ندارد.
۵. اثرات طلاق در مردان این است که از آنان افراد غیر متعهد بار می آورد.آمار جنایی نشان می دهد که تعداد این افراد غیر متعهد در میان زندانیان قابل ملاحظه است. اثر طلاق در زنان به خصوص آن هایی که پناهگاهی ندارند و فاقد استقلال اقتصادی هستند، سخت خطرناک است و زمینه بسیاری از جرائم و تخلفات سنگین اجتماعی و جنسی را به طور فوق العاده تقویت می کند.
با تأسف امروزه دیده می شود که بدون توجه والدین به عواقب جبران ناپذیر طلاق، گرایش به این انحراف اجتماعی رو به افزایش است و همچنین آمار طلاق رجعی (که در آن امکان رجوع به زندگی بیش از انواع دیگر است) کاهش یافته است. در برخی از خانواده ها نیز وقوع طلاق به صورت طلاق عاطفی و رضایت مندانه گزارش شده که این خود، نشان از انحرافی عمیق تر در نظام خانواده دارد. هنگام از هم گسستن زنجیر خانواده، تنها حلقه ای که پاره نمی شود، بلکه به کلی از میان می رود، فرزندان هستند؛ زیرا پدر و مادر هر دو افرادی مستقل هستند. ولی آنچه که دیگر نامی ندارد و بی پناه و متزلزل است، فرزند و یا فرزندان باز مانده از طلاق هستند. اینان حتی اگر زیر حمایت یکی از دو پاره زنجیر قرار گیرند، باز هم حلقه ای گسسته به شمار می آیند و اغلب آنان دچار جراحات عاطفی می گردند؛ از این رو موجبات آسیب پذیری و آسیب رسانی اجتماعی را فراهم می سازند.
۱. وسائل الشیعه، ج۱۵، ص ۲۶۷.