چکیده: قوة خيال يكي از نعمتهاي الهي است كه خداوند به بندگانش عنايت فرموده است. آثار شاعران، مخترعين و موسيقي دانان كه قطعة ادبي و هنري ناب و بديع از خود به جاي گذاشته‌اند، زاييدة قوة تخيل آنها مي‌باشند از اين رو داشتن تخيل لذت بردن از آن و سعي در كار برد اين توانايي در امور روزمره استفادة و مطلوب از اين توانايي در گفتار و ساير اموري كه احتياج به تخيل دارد كاري پسنديده است.
وارد شدن به تخيلات برايم لذت بخش و تحريك كننده است گاهي براي لذت بردن اين كار را مي‌كنم براي رهايي از دست تخيلات چه كنم، با وجودي كه مدام سركار هستم؟
پاسخ:
مسئله‌اي كه شما مطرح نموده‌ايد مي‌تواند از دو جنبه قابل بررسي باشد. الف: جنبة مثبت ب: جنبة منفي و پاتالوژيك
الف: جنبة مثبتقوة خيال يكي از نعمتهاي الهي است كه خداوند به بندگانش عنايت فرموده است.
آثار شاعران، مخترعين و موسيقي دانان كه قطعة ادبي و هنري ناب و بديع از خود به جاي گذاشته‌اند، زاييدة قوة تخيل آنها مي‌باشند از اين رو داشتن تخيل لذت بردن از آن و سعي در كار برد اين توانايي در امور روزمره استفادة و مطلوب از اين توانايي در گفتار و ساير اموري كه احتياج به تخيل دارد كاري پسنديده است. ـ داشتن تخيل اهمّيت بسزايي دارد تا حدّي كه از نشانگان اختلال افسردگي از جهت شناختي فقدان تخيل، كندي فكر، مشكلات تمركز، نشخوار فكري ادواري است.(1)
همچنين در يك از روشهاي آرامش عضلاني (Relaxation) در مرحله‌اي , تصور و تخيل يك فضاي سبز يا باغ توصيه مي شود, كه براي هر فرد لذت بخش است.
هم چنين تصور اهداف آينده و خيال پردازي نه در حد افراطي , يكي از نشانه‌‌هاي سلامت رواني به شمار مي‌رود زيرا تصور و تخيل پويا و مستمر و داشتن ذهني فعّال در خلق و آفريدن صور انتزاعي در بسياري از هنرهايي چون شعرـ داستان، موسيقي، گرافيك، مجسّمه سازي، نقاشي و طنز و فكاهي موجب نوآوري و ابتكار در اين عرصه‌ها مي‌شود.
پس لازم است به افكار و تخيلات خود احترام بگذاريد و از اين افكار و تخيلات نهراسيد بلكه پيگيري كنيد، ارزشيابي كنيد، محتواي آن را در جهت و اقعيت سمت و سو دهيد.
ب: جنبة منفياگر بخواهيم بُعد منفي افكار و تخيلات را بررسي نماييم كه شايد مورد سؤال شما پرسشگر گرامي نيز باشد، بايد ابتدا پيامد افكار و تخيلات را متذكر شويم تا بيشتر به درمان و تنظيم افكار و تخيل خود بپردازيم. اين افكار تخيلي وسواس گونه باعث اضطراب، نگراني، عدم پيشرفت در محيط كار و ساير ابعاد زندگي مي‌شوند اما خصوصيات و ويژگي‌هاي اين افكار عبارتند از:
1ـ اين افكار منطقي نيستند و پوچ و بيهوده مي‌باشند و به عبارتي احمقانه به نظر مي رسند و خود فرد نيز به بيهودگي اين افكار آگاهي دارد.
2ـ فرد , در اين افكار , بطور خودكار و غير ارادي وارد مي‌شوند
3ـ گاهي به صورت نشخوار فكري در مي‌آيند.
4ـ تداوم و استمرار ندارند و در لحظه‌هاي زماني متفاوتي از روز يا شب به ذهن انسان خطور مي‌كنند.
5ـ گاهي ممكن است محتواي اين افكار , ترس از يك واقعه و حادثة بد در آينده نسبت به خود يا خويشان نزديك باشد و گاهي نيز مي‌تواند محتواي جنسي داشته باشد. يعني فرد ممكن است مشغول فكر كردن پيرامون افكار جنسي كه در ذهنش آمده بشود و از آن لذت ببرد و بعد نيز وقتي كه اين افكار به دليل موقيتهاي محيطي و غيره از ذهنش بطور موقت پاك شود، فرد دچار شرمساري و عذاب روحي مي‌شود و احساس پشيماني مي‌كند.
6ـ ممكن است اين افكار و تخيلات حوادث و اتفاقات خوشايندي باشد كه در گذشته اتفاق افتاده است و انسان با فكر كردن به آن لذت ببرد يا اگر در موقعيت رواني و زندگي مناسبي قرار ندارد به آن خاطرات افسوس يا غبطه بخورد.
علل و عوامل خيالبافي منفي1ـ ناكامي: يعني اينكه فرد از ارضاي يك نياز منطقي خود بي نصيب و محروم باشد يا در برآوردن اميدهاي خود فريب خورده باشد. ناكامي ممكن است برخورد با يك مانع در راه برآوردن نيازها باشد.
2ـ تعارض:به معناي مبارزه با تمايلات، علايق و موفقيت‌هايي است كه فرد در معرض نيروي‌هاي متضاد، با قدرتهاي تقريباً برابر قرار مي‌گيرد.
3ـ شخصيت فرد: سبك زندگي فرد كه برگرفته از عوامل محيطي و زيستي است و او را از ديگري متمايز مي سازد.
4ـ ضايعات مغزي: تحقيقات نشان داده است كه ضربه‌هاي وارده بر مغز يا و جود ضايعاتي در مغز مي‌تواند در گرايش فرد به خيالبافي مؤثر باشد.
5ـ گسيختگي در بعضي از خانواده‌ها: از هم پاشيدگي در بعضي خانواده‌ها كه فرزندان را تحت تأثير و شروع خيالبافي در نوجواني مي‌شود.
6ـ عامل ژنتيك.
7ـ فرضية يادگيري: فراگيري تفكر معقول و واكنش‌هاي غير عادي از طرف اولياي خانواده باعث مي‌شودتا نوجوان و جوان در داخل منزل آموزش‌هاي نامعقولي را فرا گيرند در نتيجه در ايجاد رابطة صحيح اجتماعي با ديگران دچار اختلال مي‌شود.
8- ويژگي هاي رشد: در برخي سنين كودكي و نوجواني , فرد خيال باف مي شود كه بايد آن را جهت دهد (با كمك والدين)
رهنمودهايي در جهت درمان1ـ به افكار و تخيلات منطقي كه ماهيت هذياني و توهمّي ندارند احترام بگذاريد .
2ـ هنگامي كه افكار به طور خودكار و بي اختيار به ذهنتان مي آيند , با تمرين سعي كنيد توجه خودتان را از آن فكر به فكر ديگر يا عملي ديگر منصرف كنيد. مثلاً وقتي افكار نگران كننده يا لحظه‌هاي خوش زندگي گذشته به ذهنتان وارد شد و شما با فكر به آنان دچار حالت غم و دلگرفتگي مي‌شويد با توجه به اين شناخت , فكر خودتان را روي فكر ديگري توجه دهيد. (2) مثلاً شماره تلفن دوستان را يادآوري كنيد يا فكر كنيد در آينده چه چيزي را قصد خريد آن را داريد.
همچنين مي‌توانيد به محض ورود اين افكار به يك كار عملي بپردازيد مثلاً بلند شويد يك ليوان آب بخوريد يا با همكارتان صحبت كنيد يا تلفن بزنيد ممكن است بار اول به سختي بتوان اين فرآيند را انجام دهيد اگر ادامه بدهيد رفتار دوم جايگزين افكار وسواسي و تخيلي خواهد شد.
3ـ هر فكري به سرتان زد حتماً آن را يادداشت كنيد. و با خود بگوييد اين موضوع را بعداً دنبال مي‌كنم و به آن فكر مي‌كنم الان بايد كارم را ادامه بدهم.
4ـ افكار تخيلي خود را بازبيني و ارزيابي كنيد و افكار منفي را دور بريزيد.
5ـ تخيلات خوب و لذت بخش و منطقي را در مورد كارتان و با ساير امور زندگي تقويت كنيد و از اين طريق به خود روحيه دهيد و سعي كنيد از اين قوه در ابداعات و اختراعات و نوآوري در امور زندگي استفاده كنيد.
6. اوقات فراغت و تنهايي خود را با كار‌هايي هنري، نقاشي، گل سازي، و خواندن كتابهاي آموزنده پر كنيد در صورتي كه موارد فوق را انجام داديد و باز هم اين افكار و تخيلات به سراغ شما آمد بهتر است از مشاورين باليني و متخصص اعصاب و روان كمك بگيريد چون اين مسائل با مشاورهاي غير حضوري ديرتر جواب مي‌دهد.
7. حل مشكل و ناكامي ها: گاهي مواقع انسان به خيالات پناه مي برد تا آنچه را كه در واقع نيافته را در عالم خيال به دست آورد حل مشكل با مشورت و واقع بيني , كليد حل اين مشكل است.
پاورقی:
1. روانشناسي مرضي تحولي، از كودكي تا بزرگسالي، انتشارات سمت، جلد اوّل، ص 273.
2. فرآيند توجه گرداني.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات