سوره التوبه (9): آیات 46 تا 48
اشاره
وَ لَوْ أَرٰادُوا اَلْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّهً وَ لٰکِنْ کَرِهَ اَللّٰهُ اِنْبِعٰاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِیلَ اُقْعُدُوا مَعَ اَلْقٰاعِدِینَ (46) لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ مٰا زٰادُوکُمْ إِلاّٰ خَبٰالاً وَ لَأَوْضَعُوا خِلاٰلَکُمْ یَبْغُونَکُمُ اَلْفِتْنَهَ وَ فِیکُمْ سَمّٰاعُونَ لَهُمْ وَ اَللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ (47) لَقَدِ اِبْتَغَوُا اَلْفِتْنَهَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ اَلْأُمُورَ حَتّٰی جٰاءَ اَلْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اَللّٰهِ وَ هُمْ کٰارِهُونَ (48)
ترجمه:
46-اگر آنها(راست می گفتند و)می خواستند(به سوی میدان جهاد)خارج شوند وسیله ای برای آن فراهم می ساختند،ولی خدا از حرکت آنها کراهت داشت لذا (توفیقش را از آنان سلب کرد و)آنها را(از این کار)باز داشت،و به آنها گفته شد با"قاعدین"(کودکان و پیران و بیماران)بنشینید.
47-اگر همراه شما(به سوی میدان جهاد)خارج می شدند چیزی جز اضطراب و تردید به شما نمی افزودند و به سرعت در بین شما به فتنه انگیزی(و ایجاد تفرقه و نفاق) می پرداختند و در میان شما افرادی(سست و ضعیف)هستند که بسیار از آنها پذیرا می باشند،و خداوند از ظالمان با خبر است.
48-آنها پیش از این(نیز)اقدام به فتنه انگیزی کردند و کارها را برای تو دگرگون ساختند (و بهم ریختند)تا زمانی که حق فرا رسید و فرمان خدا آشکار گشت(و پیروز شدید)در حالی که آنها کراهت داشتند.
تفسیر:
عدمشان به ز وجود!
در نخستین آیات فوق یکی دیگر از نشانه های کذب و دروغ آنها را بیان کرده و در حقیقت بحثی را که در آیات قبل گذشت و فرمود وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ تکمیل می کند و می گوید:"اینها اگر راست می گویند و آماده شرکت در جهادند و تنها منتظر اذن تواند می بایست همه وسائل جهاد را از سلاح و مرکب و هر چه در توان دارند فراهم ساخته باشند"در حالی که هیچگونه آمادگی در آنها دیده نمی شود( وَ لَوْ أَرٰادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّهً ).
"اینها افراد تاریکدل و بی ایمانی هستند که خدا از شرکت آنها در میدان پر افتخار جهاد کراهت دارد لذا توفیق خود را از آنها سلب کرده و آنان را از حرکت باز داشته است"( وَ لٰکِنْ کَرِهَ اللّٰهُ انْبِعٰاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ ) (1).
در اینکه گوینده این سخن کیست؟آیا خداوند یا پیامبر است؟و یا نفس و باطن خودشان است؟ در میان مفسران گفتگو است،ولی ظاهر این است که یک فرمان تکوینی است که از باطن تاریک و آلوده آنها برخاسته و مقتضای عقیده فاسد و اعمال زشت آنها است و بسیار دیده می شود که مقتضای حال را به صورت امر یا نهی بیرون می آورند از آیه فوق به خوبی استفاده می شود که هر عمل و نیتی اقتضایی دارد که خواه ناخواه دامان انسان را می گیرد،و همه کس شایستگی و لیاقت آن را ندارند که در کارهای بزرگ و راه خدا گام بردارند،این توفیق را خداوند نصیب کسانی می کند که پاکی نیت و آمادگی و اخلاص در آنان سراغ دارد.
***
در آیه بعد به این واقعیت اشاره می کند که عدم شرکت اینگونه افراد در میدان جهاد نه تنها جای تاسف نیست بلکه شاید جای خوشحالی باشد،زیرا آنها نه فقط مشکلی را نمی گشایند بلکه با آن روح نفاق و بی ایمانی و انحراف اخلاقی سر چشمه مشکلات تازه ای خواهند شد.
در حقیقت به مسلمانان یک درس بزرگ می دهد که هیچگاه در فکر افزودن سیاهی لشکر و کمیت و تعداد نباشند،بلکه به فکر این باشند که افراد مخلص و با ایمان را انتخاب کنند هر چند نفراتشان کم باشد،این درسی بود برای دیروز مسلمانان،و برای امروز و برای فردا.
نخست می گوید:"اگر آنها همراه شما به سوی میدان جهاد(تبوک) حرکت می کردند نخستین اثر شومشان این بود که چیزی جز تردید و اضطراب بر شما نمی افزودند"( لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ مٰا زٰادُوکُمْ إِلاّٰ خَبٰالاً ).
"خبال"به معنی اضطراب و تردید"و"خبل"(بر وزن اجل)به معنی "جنون"و"خبل"(بر وزن طبل)به معنی"فاسد شدن اعضاء"است.
بنا بر این حضور آنها با آن روحیه فاسد و توأم با تردید و نفاق و بزدلی اثری جز ایجاد تردید و شک و تولید فساد در میان سپاه اسلام ندارد.
بعلاوه"آنها با سرعت کوشش می کنند در میان نفرات لشکر نفوذ کنند و به ایجاد نفاق و تفرقه و از هم گسستن پیوندهای اتحاد بپردازند"( وَ لَأَوْضَعُوا خِلاٰلَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَهَ ) (1)سپس به مسلمانان اخطار می کند که مراقب باشید"افراد ضعیف الایمانی در گوشه و کنار جمعیت شما وجود دارند که زود تحت تاثیر سخنان این گروه
منافق قرار می گیرند"( وَ فِیکُمْ سَمّٰاعُونَ لَهُمْ ).
"سماع"به معنی کسی است که حال پذیرش و شنوایی او زیاد است و بدون مطالعه و دقت هر سخنی را باور می کند.
بنا بر این وظیفه مسلمانان قوی الایمان آن است که مراقب این گروه ضعیف باشند مبادا طعمه منافقان گرگ صفت شوند.
این احتمال نیز وجود دارد که"سماع"به معنی جاسوس و سخن چنین بوده باشد یعنی در میان شما پاره ای از افراد هستند که برای گروه منافقان جاسوسی می کنند.
و در پایان آیه می گوید:"خداوند همه ستمگران را می شناسد"آنها که آشکارا و آنها که پنهانی ستم به خویش یا به جامعه می کنند از دیدگاه علم او مخفی نیستند( وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ ). ***در آیه بعد به پیامبر ص هشدار می دهد که این اولین بار نیست که این گروه منافق به سمپاشی و تخریب مشغول می شوند باید به خاطر بیاوری که آنها در گذشته نیز مرتکب چنین کارهایی شدند،و الان نیز از هر فرصتی برای نیل به مقصود خود استفاده می کنند،و چنین می گوید"این گروه منافقین قبلا هم می خواستند میان شما تفرقه و پراکندگی ایجاد کنند"( لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَهَ مِنْ قَبْلُ ).
و این اشاره به داستان"جنگ احد"است که"عبد اللّٰه بن ابی"و یارانش از نیمه راه باز گشتند و دست از یاری پیامبر ص برداشتند،و یا اشاره به سائر مواردی است که توطئه بر ضد شخص پیامبر و یا افراد مسلمین چیدند که تاریخ اسلام آنها را ثبت کرده است.
"آنها کارها را برای تو دگرگون ساختند"،نقشه ها کشیدند تا اوضاع مسلمانان را بهم بریزند و آنها را از جهاد باز دارند و اطراف تو خالی شود ( وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ ).
اما هیچیک از این توطئه ها و تلاشها به جایی نرسید،و همه نقش بر آب شد و تیرشان به سنگ خورد"سرانجام فتح و پیروزی فرا رسید و حق آشکار گشت" ( حَتّٰی جٰاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللّٰهِ ).
"در حالی که آنها از پیشرفت و پیروزی تو ناراحت بودند"( وَ هُمْ کٰارِهُونَ ).
اما خواست و اراده بندگان در برابر اراده و مشیت پروردگار کمترین اثری نمی تواند داشته باشد،خدا می خواست تو را پیروز کند و آئینت را به سراسر جهان برساند و موانع را هر چه باشد از سر راه بردارد و بالآخره این کار را کرد.
اما موضوع مهم این است که بدانیم آنچه در آیات فوق بیان شده همانند مطالب دیگر قرآن اختصاصی به عصر و زمان پیامبر ص نداشته،در هر جامعه ای گروهی منافق همیشه وجود دارند که سعی می کنند در لحظات حساس و سرنوشت ساز با سمپاشی و سخن چینی افکار مردم را به هم بریزند،روح وحدت را از بین ببرند،و تخم شک و تردید را در افکار بپاشند،اما اگر جامعه بیدار باشد مسلما با یاری پروردگار که وعده پیروزی به دوستانش داده است همه نقشه های آنها خنثی می شود و توطئه هایشان در نطفه خفه می گردد،به شرط اینکه مخلصانه جهاد کنند و با هوشیاری و دقت مراقب این دشمنان داخلی باشند.