توسل، شرک یا توحید

"توسل" در فرهنگ تشیع جایگاهی والا دارد که متأسفانه نا آشنایی با آن سبب شده تا برخی به شبهه پراکنی و فتنه انگیزی بپردازند. بعضی از این فتنه گری‌ها از شبکه‌های ماهواره‌ای مدیریت شده و به فضای مجازی کشیده می‌شود. در شبهه‌ای مطرح شده بود که توسل با آیه «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِين[حمد/۵] تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو يارى می‌جوييم.» مخالفت دارد. آنها توسل را نوعی یاری خواهی از غیر خدا دانسته بودند. در این متن به پاسخ این شبهه می‌پردازیم.
منظور از توسل چیست؟
در روزهای آغازین تحصیل آموختیم که برای شناخت معنا و مفهوم کلمه‌ای، می‌توان از هم‌خانواده‌های آن کمک گرفت. مثلاً توسل، وسائل و وسیله همگی از یک خانواده کلماتی‌اند؛ پس معنایی نزدیک به هم دارند. به طور دقیق‌تر می‌توان گفت که به متصل شدن به چیزی از روی میل و رغبت، توسل می‌گویند.[۱] خداوند در سفارشی به اهل ایمان فرموده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ‏ الْوَسِيلَة[مائده/۳۵] اى مؤمنان! تقواى الهى پيشه كنيد و براى رهيابى به سوى او، وسيله بيابيد.» امام علی(علیه‌السلام) در تفسیر آیه فرمودند: «أَنَا وَسِيلَتُهُ وَ أَنَا وَ وُلْدِي ذُرِّيَّتُه‏[۲] من وسیله الهی هستم. من و فرزندانم» و حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) نیز در خطبه خود فرمودند: «وَ مَنْ أَطَاعَنَا أَطَاعَ اللَّهَ وَ نَحْنُ‏ الْوَسِيلَةُ إِلَى اللَّهِ وَ الْوُصْلَةُ إِلَى رِضْوَانِ اللَّه‏[۳] و هرکس از ما اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و ما وسیله‌ به سوی خدا هستیم و متصل کنندگانی به رضوان خداوند.» البته باید بیان داشت که وسایل تقرب به خداوند منان، منحصر در اهل بیت(علیهم‌السلام) نیست. نماز، روزه، زکات، جهاد، حج و در یک کلام تمام واجبات و مستحبات را می‌توان از وسایل تقرب شخص به خدا برشمرد. ولی آنچه مهم است این است که برای انجام همین اعمال، باید راه انجام درست آن را شناخت و آن منحصر در پیامبر و ائمه(علیهم‌السلام) است.
بنابراین توسل به پیامبر و ائمه(علیهم‌صلوات‌الله) راهی برای نزدیک شدن به خداست و آنچه شیعیان قرار می‌دهند چیزی جز این نیست.
نمونه‌‌ای از توسل در قرآن
فرزندان حضرت یعقوب(علیه‌السلام) وقتی پی به اشتباه خود بردند و خواستند به درگاه الهی توبه کنند؛ از پدر خود خواهش کردند که برایشان استغفار کند. این موضوع در قرآن اینچنین آمده است: «قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ‏[یوسف/۹۷و۹۸] گفتند: اى پدر براى گناهان ما آمرزش بخواه كه ما خطاكار بوده‌‏ايم. گفت: از پروردگارم براى شما آمرزش خواهم خواست، او آمرزنده و مهربان است.» فرزندان یعقوب، پیامبر زاده بودند و می‌دانستند پدرشان از شرک و کارهایی مخالف اخلاص دور است. در ضمن آنها می‌توانسنتد خودشان برای خود دعا کنند. امّا آنها از پدرشان خواستند تا برایشان دعا کند. این یعنی انتخاب یک وسیله برای تقرب به خدا. از طرف دیگر حضرت یعقوب(علیه‌السلام) با این خواسته آنها مخالفت نکرد؛ این یعنی چنین خواسته‌ای شرک نیست و مخالفتی با یکتاپرستی ندارد.
چرا توسل؟
کارهای پسندیده و نیک، مطمئناً فلسفه‌ای زیبا پشت آن است. اما فلسفه توسل چیست؟ چرا انسان باید برای خواستن خواسته‌هایش از خدا یا برای نزدیک شدن به خداوند، به دیگران متوسل شود؟ انسان برای بار یافتن به درگاه الهی باید طبق نقشه‌ای درست انجام وظیفه کند. برای دریافت آن طرح و نقشه صحیح چاره‌ای نیست مگر آنکه از برنامه‌های اولیاء الهی که مطمئن است آنها به بارگاه الهی وارد شدند؛ استفاده کند. این همان مطلبی است که حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در حدیث خود به آن پرداختند و بیان کردیم.
توسل فلسفه دیگری نیز دارد. مقرّبان درگاه الهى که از نَفَسى قدسى و دمى كبريايى برخوردار هستند؛ به حدّى نزد پروردگار عالم عزيز و مقرب شدند كه همه خواسته‌هايشان نزد خداوند مستجاب است. ما که به آن مقام قرب نرسیدیم؛ می‌توانیم از آن مقربان بخواهیم تا حوائج ما را خدا بخواهند. درست مانند کاری که فرزندان حضرت یعقوب انجام دادند. البته این عمل سفارشی قرآنی و برنامه‌ای الهی نیز هست. در قرآن می‌خوانیم: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ‏ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ‏ الرَّسُولُ‏ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيما[نساء/۶۴] و اگر آنان هنگامى كه [با ارتكاب گناه‏] به خود ستم كردند، نزد تو می‌‏آمدند و از خدا آمرزش می‌‏خواستند، و پيامبر هم براى آنان طلب آمرزش می‌‏كرد، يقيناً خدا را بسيار توبه‏ پذير و مهربان می‌يافتند.» جالب است که این آیه در زیارتنامه‌ مخصوص پیامبر به نقل از امام صادق(علیه‌السلام) خوانده می‌شود.[۴]
زیارت، عملی توحیدی
یکی از تجلی‌های زیبای توسل، زیارت قبر اولیای الهی است. این عمل را به هیچ عنوان نمی‌توان مخالف توحید دانست. چرا که در حقیقت، زیارت کاری است که به وسیله آن انسان می‌خواهد به خدا نزدیک شود. همچنانکه قرن‌ها پیش در کتاب شریف المزار نگاشته‌ شده: «همانا توسل و خضوع و تواضع در پیشگاه بارگاه‌های مقدس که قبر پیامبر یا معصومی از نیکان در آنجاست؛ در حقیقت توسل و خضوع و تواضع برای خداست. آنها(پیامبران و معصومان) نیستند مگر وسیله‌ای مانند نماز و روزه و بقیه عبادت ها و طاعات که به وسیله آن به خدا نزدیک می‌شوند. این عمل، انجام سفارش الهیست که فرموده: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ‏ الْوَسِيلَةَ وَ جاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ[مائده/۳۵]»[۵]
دعای توسل، دعایی توحیدی
یکی از دعاهای مهمی که توسط شیعیان بسیار خوانده می‌شود؛ دعای توسل است. این دعا تماماً توحیدی است. چهارده فراز توحیدی دارد. از فراز ابتدایی آن و تکرارهای این دعا و البته آخرین فراز دعا، تماماً رنگ توحیدی آن متجلی است. در انتهای این دعا آمده است: «يَا سَادَتِي وَ مَوَالِيَّ إِنِّي تَوَجَّهْتُ بِكُمْ أَئِمَّتِي وَ عُدَّتِي لِيَوْمِ فَقْرِي وَ حَاجَتِي إِلَى اللَّهِ‏ وَ تَوَسَّلْتُ بِكُمْ إِلَى اللَّهِ وَ اسْتَشْفَعْتُ بِكُمْ إِلَى اللَّهِ‏ فَاشْفَعُوا لِي عِنْدَ اللَّهِ وَ اسْتَنْقِذُونِي مِنْ ذُنُوبِي عِنْدَ اللَّهِ‏ فَإِنَّكُمْ وَسِيلَتِي إِلَى اللَّهِ وَ بِحُبِّكُمْ وَ بِقُرْبِكُمْ أَرْجُو نَجَاةً مِنَ اللَّهِ‏ فَكُونُوا عِنْدَ اللَّهِ رَجَائِي يَا سَادَتِي يَا أَوْلِيَاءَ اللَّه؛ [۶] اى سيد و موالى و امامان من من از روى خلوص رو به شما آورده‏ام كه پيشوايان من هستيد و ذخيره من براى روز فقر و حاجتم بسوى خدا خواهيد بود و به شما متوسل شده‏ام به درگاه خدا و شما را براى خود نزد خدا شفيع آورده‏ام پس مرا نزد حضرت حق شفاعت كنيد و نجاتم دهيد از عقاب و كيفر گناهانم كه شما بزرگواران وسيله نجات من نزد خدا هستيد و به دوستى شما و تقرب به شما اميد نجات دارم از خدا پس مايه اميدوارى من نزد خدا شويد اى پيشوايان من اى اولياء خدا»
کلام نهایی
چگونه می‌توان توسل را مخالف آیه «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِين» به شمار آورد. تنها کسانی که بویی از منطق و استدلال نبرده‌اند می‌توانند در مقابل این همه پاسخ قانع نشوند و باز حرف خود را تکرار کنند. در طول قرن‌های مختلف، بارها و بارها به این سؤالات پاسخ داده شده ولی باز پرسش را تکرار کرده‌اند؛ چرا که دنبال فتنه انگیزی و دور کردن مردم از حقیقت‌اند نه چیز دیگری.
پی‌نوشت
[۱] المفردات في غريب القرآن، ص۸۷۱: التّوصّل إلى الشي‏ء برغبة
[۲] مناقب آل أبي طالب عليهم السلام( لابن شهرآشوب)، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على‏، علامه‏، قم‏، ۱۳۷۹ ق‏، ج۳، ص۷۵.
[۳] بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، ۱۴۰۳ ق‏، ج۲۵، ص۲۳.
[۴] كامل الزيارات‏، ابن قولويه، جعفر بن محمد، دار المرتضوية، نجف اشرف‏، ۱۳۵۶ ش‏، ص۱۶.
[۵] المزار( للشهيد الاوّل)، شهيد اول، محمد بن مكى‏، ناشر: مدرسه امام مهدى(عليه‌السلام‏)، قم‏، ۱۴۱۰ ق‏، ص۳.
[۶] مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، دعای توسل.