سفارشات امام رضا علیه‌السلام در مسائل اقتصادی، ابتدا تلاش و کوشش، سپس میانه‌روی در مصرف و در ادامه دستگیری از نیازمندان است.
مسائل اقتصادی در دین از جایگاه خاصی برخوردار است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا»؛[1] «سهم و بهره خودت را از دنيا فراموش مكن»؛ بنابراین بر هر انسانی لازم است که حظ و بهره خود را از دنیا برای گذراندن زندگی و راحت زیستن، در نظر داشته باشد.
برای بهره‌مندی از دنیا و راحت زیستن انسان و افراد خانواده، شایسته است که در دستورات امام رضا علیه‌السلام در این مورد، دقت دوباره‌ای داشت.
یک. تلاش و دوری از تنبلی
شاید بتوان نخستین قانون در امور اقتصادی را تلاش و کوشش دانست. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»؛[2] «و اینکه برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش او نیست». بر همین اساس امام رضا علیه‌السلام؛ علاوه بر سفارش به تلاش برای امر معاش می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِي يَطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ يَكُفُّ بِهِ عِيَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»؛[3] «کسی که با کار و کوشش، در جست‌وجوی رزق و روزی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد»؛ بنابراین بیشتر کسانی که از فقر شکایت می‌کنند، در امر معاش کسالت و تنبلی به خرج می‌دهند.
دو. میانه‌روی در مصرف
همواره اقتصاد و میانه‌روی در مصرف، یکی از آموزه‌های اسلام است و افراط و تفریط، کار جاهلان به شمار می‌رود.[4] از سویی «خسّت» و «اسراف» دو صفت مذمومی هستند که در اسلام از آن دو نهی شده است؛ زیرا هر دو مایه تباهی فرد و جامعه می‌شوند و در مقابل، راه «قوام (میانه‌روی) را سفارش کرده است.[5]
امام رضا علیه‌السلام در تفسیر کلمه «قوام» فرمود: «عَلَى قَدْرِ عِيَالِهِ وَ مَئُونَتِهِمُ الَّتِي هِيَ صَلَاحٌ لَهُ وَ لَهُم»؛[6] «[مقدار مصرف هر کسی]، به اندازه عیالش و مخارجی باشد که مصلحت او و خانواده‌اش در آن است».
سه. بازکردن گره‌های مالی نیازمندان
امام رضا علیه‌السلام فرمود: «اِنَّ الْاِنْسانَ اِذا أَدْخَلَ طَعامَ سَنَتِهِ، خَفَّ ظَهْرُهُ وَ اسْتَراحَ»؛[7] «چون آدمی خوراک سال خویش را ذخیره کند، بارش سبک می‌شود و آرامش می‌یابد»؛ هرچند این کلام لطیفی است؛ ولی به معنای ثروت‌اندوزی و احتکار نیست؛ زیرا حضرت در جای دیگر گره‌گشایی مالی از نیازمندان را نیز جزء برنامه‌های انسان مؤمن قرار داده است. سپس حضرت در مورد کمک‌رسانی مالی به دیگران فرمود: «لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كَلَّفَ أَهْلَ الصِّحَّةِ الْقِيَامَ بِشَأْنِ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَ الْبَلْوَى»؛[8] «زیرا خداوند مردمان تندرست را مکلف کرده است تا به کار مردم زمین‌گیر و گرفتار رسیدگی کنند».
بنابراین انسان همواره باید خیرخواه دیگران بوده و در حد توان دستگیر فقرا باشد.
پی‌نوشت:
[1]. قصص: 77.
[2]. نجم: 39.
[3]. حرانی، ابن‌شعبه، تحف‌العقول، جامعه مدرسین، ص445.
[4]. مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، داراحیاءالتراث، ج1، ص159.
[5]. فرقان: 67.
[6]. کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، اسلامیه، ج4، ص56.
[7]. همان، ج5، ص89.
[8]. صدوق، محمدبن علی، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، جهان، ج2، ص89.