حضور امام حسین(ع) درنبرد قسطنطنيه از واقعیت تا خیال!؟

شبهه: برخی افراد مدعی شده‌اند که رابطه امام حسین(علیه‌السلام) و معاویه، رابطه خوبی بوده است به گونه‌ای که ایشان در سپاهی به فرماندهی یزید بن معاویه به جنگ قسطنطنیه(روم) رفته است.

پاسخ: این ادعا فقط در تاریخ دمشق، ابن عساکر نقل شده است[1] که در ادامه در ذیل نکاتی به بررسی آن می‌پردازیم:
1. قبل از بررسی این ادعا لازم است توضیح مختصری در مورد این کتاب و نویسنده آن بیان کنیم: «ابن عساكر، ابو القاسم على بن حسن بن هبة اللّه شافعى دمشقى(499-571 ق)» برجسته‏‌ترين فرد از خاندان ابن عساكر است كه در دمشق زاده شد و همان جا درگذشت. وى به سبب حفظ و روايت احاديث بسيار، كثرت سفرهاى علمى و استفاده از مشايخ بزرگ در شهرهاى اسلامى و نيز تأليف اثر چشم‌گير تاريخ دمشق در شمار يكى از بزرگ‌ترين حافظان حديث و نويسندگان تاريخ در روزگار خويش به شمار آمده است.[2] ابن عساکر‌ در شیوه تألیف «تاریخ دمشق» راه مستندسازى را انتخاب کرده و براى هر رویدادى به‌دقت‌ اسنا‌د آن را نیز نقل مى‌کند و هر خبر‌ را‌ به‌ یک‌ یا‌ چند منبع مستند‌ مى‌سازد‌، به گونه‌ای که برخی گفته‌اند که اگر مستندات کتاب وی حذف شود، کتاب هشتاد جلدی وی نصف خواهد شد.[3]
2. ابن عساکر در کتاب خویش در بخشی که به بیان زندگی امام حسین(علیه‌السلام) می‌پردازد، فقط در حد یک خط این گونه می‌نویسد: «و وفد على معاويه و توجه غازيا إلى القسطنطينية في الجيش الذي كان أميره يزيد بن معاوية»[4]
3. از نکات مهم دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که ابن عساکر، با تمام تقیّدی که نسبت به نقل سندهای مختلف در نقل یک حادثه تاریخی دارد، در مورد این حادثه هیچ سندی و لو مقطوع بیان نمی‌کند، و حتی شاهدی نیز گرچه ضعیف برای آن اقامه نمی‌کند که این نکته دلیل مهمی در بی‌اعتبار بودن این نقل تاریخی است، مخصوصاً با توجه به این که ابن عساکر در قرن ششم زندگی می‌کرده و حدود پنج قرن با حادثه‌ای که نقل می‌کند فاصله دارد.
4. در دیگر کتب تاریخی که به نقل این حادثه پرداخته‌ شده، سخنی از حضور امام حسین(علیه‌السلام) در سپاه شام نیست. به عنوان نمونه، داستان جنگ قسطنطنیه را ابن اثیر در حوادث سال ۴۹ این گونه نقل کرده است: «گفته شده است که در سال پنجاه، معاویه سپاهى انبوه را به جنگ با سرزمین روم فرستاد و سفیان بن عوف را فرمانده آنان ساخت و به پسرش یزید دستور داد که همراه آنان به جنگ برود، اما او کاهلى کرد و عذر آورد و پدرش دست از او برداشت. مردم در این جنگ گرفتار گرسنگى و بیمارى شدیدی شدند و یزید شعری را در رابطه با آن سرود: «ما إنْ أُبالى بِما لا قَتْ جُمُوعُهُمْ* بِالفَرْقَدُونَهِ مِنْ حُمَّى و من مُومِ*إذا اتکَأتُ عَلى الانماط مرتفعا*بِدَیْرِ مرانَ عندى ام کلثومِ».[5]
معاویه از شعر او آگاه شد و سوگند خورد که او باید در سرزمین روم به سفیان بپیوندد تا هر چه به مردم رسیده است به او نیز برسد؛ یزید با گروهى که پدرش با وى همراه ساخت حرکت کرد. پسر عباس، پسر عمر، پسر زبیر و ابوایوب انصارى و دیگران و عبدالعزیز بن زراره کلابى نیز در این سپاه بودند … سپس یزید همراه سپاه به شام بازگشت و ابوایوب انصارى در قسطنطنیه درگذشت و نزدیک حصارش به خاک سپرده شد.[6]

این نقل تاریخی نه تنها در الکامل ابن کثیر، بلکه در کتاب‌های نگاشته شده در قرن سوم مانند انساب الاشراف،[7] تاریخ یعقوبی[8] و ...  نیز ذکر شده است که در آن‌ها هیچ سخنی از حضور امام حسین(علیه‌السلام) در این سپاه به میان نیامده است.
بنابراین از متون تاریخی استفاده می‌شود که اولا: یزید فرمانده و امیر این سپاه نبوده؛ ثانیا: امام حسین(علیه‌السلام) در میان شرکت کنندگان در این جنگ حاضر نبوده است!

5. در هیچ نقل تاریخی‌ای به جزء کتاب ابن عساکر، سخن از حضور امام حسین(علیه‌السلام) در شام به میان نیامده است، چه رسد به اینکه با سپاه شامیان به جنگ با رومی‌ها رفته باشد.

6. اگر آن حضرت ــ آن گونه که ابن عساکر نقل کرده است ــ در آن سپاه حضور می‌داشت، به طور قطع بنی امیه برای مشروعیت بخشیدن به خویش، از آن بهره‌مند می‌شدند و با تبلیغات گسترده، تلاش می‌کرند که از این همراهی به سود خویش و تأیید یزید استفاده کنند، در حالی که نقل‌های تاریخی همان گونه که گفتیم به این موضوع نپرداخته‌اند.

7. شاهد دیگری که حضور امام حسین(علیه‌السلام) در سپاه معاویه را به چالش می‌کشاند، این است که از فضل بن شاذان درباره ابوایوب انصارى (خالد بن زید) و جنگ او همراه معاویه علیه مشرکان پرسیدند و او گفت: این به خاطر نادانى و غفلتش بود. او با خود پنداشت کارى که مى‌کند موجب تقویت اسلام و تضعیف شرک مى‌گردد و معاویه حقى بر او ندارد، با او بوده باشد یا نبوده باشد.[9] این مطلب از سوى فضل بن شاذان -از یاران امام جواد، امام هادى و امام حسن عسکرى(علیهم‌السلام)- که از فقیهان و متکلمان بزرگ شیعه در روزگار خویش بوده است، کاشف از عدم حضور امام حسین(علیه‌السلام) در این جنگ است. زیرا اگر فضل، نسبت به شرکت امام حسین(علیهم‌السلام) در این جنگ آگاه بود، شرکت ابوایوب را بر وى عیب نمى‌گرفت.
این احتمال که فضل از شرکت ابوایوب در این جنگ خبر داشته است، ولی از شرکت امام حسین(علیه‌السلام) بی‌خبر بوده، موضوعی است که از منزلت علمی وی به دور است، به ویژه آن که وى از یاران چند امام برحق بوده است، از این گذشته به طور طبیعى نمى‌توان تصور کرد که حضور ابوایوب انصارى در واقعه‌اى از حضور امام حسین(علیه‌السلام) مشهورتر و آشکارتر بوده باشد.

پس با توجه به نکاتی که بیان شد، همراهی امام حسین(علیه‌السلام) با یزید بن معاویه از جهت تاریخی، هیچ سند قطعی ندارد و از سوی دیگر، قرائن و شواهد متعددی از دروغ بودن این داستان حکایت می‌کند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. تاريخ دمشق، ابن عساكر، دار الفكر، بیروت، 1415 ق‏، ج‏14، ص111.
[2]. عواد، کورکیس، «کتاب‌شناسی ابن عساکر»، ترجمه اسماعیل باغستانی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، شماره 89-90، اسفند 1383 و فروردین 1384 (18 صفحه، از 56 تا 73).
[3]. قایدان، اصغر، مکتب تاریخ‌نگاری شام، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کیهان فرهنگی، شماره 124، آذر و دی 1374 (4 صفحه، از 24 تا 27).
[4]. و نزد معاویه رفت و در سپاهى که فرماندهیش با یزید بن معاویه بود، رهسپار جنگ قستنطنیه گشت.
[5]. از حصبه و تبى که گروه هایشان در فرقدونه بدان مبتلا شدند مرا چه باک* و حال که در «دیر مران» بر سریرها تکیه داده باشم و ام کلثوم نزدم باشد.
[6]. الكامل في التاريخ ، عز الدين أبو الحسن على بن ابى الكرم المعروف بابن الأثير (م 630)، بيروت، دار صادر، دار بيروت، 1385/1965، ج‏3، ص458.
[7]. جمل من انساب الأشراف، أحمد بن يحيى بن جابر البلاذرى (م 279)، تحقيق سهيل زكار و رياض زركلى، بيروت، دار الفكر، ط الأولى، 1417/1996، ج‏5، ص86.
[8]. تاريخ اليعقوبى، احمد بن أبى يعقوب بن جعفر بن وهب واضح الكاتب العباسى المعروف باليعقوبى (م بعد 292)، بيروت ، دار صادر، بى تا، ج‏2، ص229.
[9]. اختيار معرفة الرجال‏، كشى، محمد بن عمر، موسسة آل البيت( عليهم السلام) لإحياء التراث‏ 1404 ق‏، ج ۱، ص ۱۷۷، شماره ۷۷.