فاکتورهای راهبردی انسان عاقل در اندیشه رضوی

یکی از نعمت های بسیار ارزشمند و راهبردی که خدای متعال به همه انسان‌ها عطا کرده نعمت، عقل، خرد، تعقل و  نیک اندیشی است. نعمت بسیار ارزشمندی که اگر در طول حیات مادی با نور قرآن و رهنمودهای انبیاء و اولیای الهی بارور سازی شود به خوبی می‌تواند سعادت و آرامش مادی و معنوی را برای انسان به ارمغان آورد؛ کما اینکه در منابع روایی نیز در تعریف و تبیین معنای واقعی عقل این چنین بیان شده است «قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ قَالَ قُلْتُ فَالَّذِی كَانَ فِی مُعَاوِيَةَ فَقَالَ تِلْكَ النَّكْرَاءُ تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَ هِيَ شَبِيهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَيْسَتْ بِالْعَقْلِ؛[1] از حضرت صادق (علیه السلام) سؤال شد: «عقل چيست؟» فرمود: عقل آن است كه به وسيله آن خداى رحمان پرستش شود و بهشت به دست آيد. راوى گويد: عرض كردم: «پس آن‏چه معاويه داشت چه بود؟» حضرت فرمود: آن نيرنگ است، آن شيطنت است! آن نمايش عقل را دارد ولى عقل نيست».

فاکتورهای راهبردی انسان عاقل در اندیشه رضوی
عقل همانند فانوس و راهنمایی است که نقش پیامبری و راهبری در زندگی انسان اجرا می‌کند، از طرفی اگر نیرو و ابزار عقل و تعقل‌ورزی در زندگی انسان با دانش و معارف اهل بیت(علیه السلام) آبیاری شود، به کارایی و توانایی واقعی و اثر بخشی خود در زندگی انسان دست پیدا می‌کند و می‌تواند حیات طیبه انسانی را برای انسان به ارمغان آورد، برای دست یابی به این مهم لازم و ضروری است که در دانشگاه اهل بیت(علیهم السلام) ثبت نام کرد و  و خوشه چین خرمن معارف حضرات معصومین(علیهم السلام) شد.

1-به نیکی شهرت داشتن
در اندیشه رضوی عقل‌های پیشرو و تکامل یافته به گونه‌ای است که همواره انسان را به سوی خوبی‌ها و مکارم اخلاقی دعوت کرده  و انسان را از رذایل و زشتی‌های رفتاری و اخلاقی باز می‌دارد. محور اساسی زندگی انسان‌های عاقل خیر‌ رسانی به دیگران است، و همین فاکتور طلایی در سبک زندگی آنها موجب شُهرت ایشان در جامعه به مکارم اخلاقی شده است. در روایتی بسیار زیبا در منابع روایی از امام رضا(علیه السلام) نقل شده است: «وَ قَالَ ع لَا يَتِمُّ عَقْلُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ حَتَّى تَكُونَ فِيهِ عَشْرُ خِصَالٍ الْخَيْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ يَسْتَكْثِرُ قَلِيلَ الْخَيْرِ مِنْ غَيْرِهِ وَ يَسْتَقِلُّ كَثِيرَ الْخَيْرِ مِنْ نَفْسِهِ؛[2] خرد مرد مسلمان كامل نشود تا آنگاه كه ده ويژگى در او باشد که از جمله‌ی آنهاست: به نيكى او اميد رود و از بدى او آسودگى باشد».

2-بزرگ نمایی نیکی دیگران
یکی از آسیب‌های روابط اجتماعی که نوعاً زمینه ساز مشکلات بزرگی در زندگی افراد می شود، نادیده گرفتن حسنات و کارهای خوب دیگران و بزرگ نمایی کارهای خود است، در واقع اگر انسان‌ها در تعاملات اجتماعی همواره محاسن و خوبی‌های دیگران را برای خود مجسم ببینند به نوعی تلاش می‌کنند رفتار مشابه از خود نشان داده و در صدد جبران خوبی آنها باشند، ولی اگر احسان دیگران برای افراد کوچک جلوه‌گر شود، علاوه بر اینکه روح زیبابینی در زندگی ایشان سلب خواهد شد، دیگران نیز احساس خوشایندی در ارتباط با این چنین افرادی نخواهند داشت. در فرهنگ و سبک زندگی رضوی انسان‌های عاقل همواره نیکی‌های کوچک اطرافیان خود را برای خویش بزرگ جلوه می دهند. «يَسْتَكْثِرُ قَلِيلَ الْخَيْرِ مِنْ غَيْرِهِ وَ يَسْتَقِلُّ كَثِيرَ الْخَيْرِ مِنْ نَفْسِهِ؛[3] و نيكى اندك ديگرى را بسيار شمارد و نيكى بسيار خويش را ناچيز داند». در واقع این دستور اخلاقی اکسیری شفا بخش است که موجب تقویب بذر محبت و احسان و احساس رضایتمندی در سبک زندگی دینی می شود.

3-غنیمت شمردن کمک به دیگران
کم نیستند در جامعه افرادی که به بهانه‌های واهی و سست از کمک کردن به دیگران ابراز ناخوشایندی و ناراحتی کرده و با چهره‌ای نامناسب با نیازمندان برخورد می‌نمایند و از حل مشکلات آنها طفره رفته و از خود سلب مسئولیت می‌نمایند، این در حالی است که در اندیشه رضوی انسان‌های عاقل کمک کردن و دستگیری از نیازمند را برای خود یک فرصت طلایی و  ممتاز به حساب می آورند، از این رو در امداد رسانی و دست‌گیری از دیگران نه تنها خسته و ملول نمی‌شوند؛ بلکه آن را غنیمت ماندگار برای خود به حساب می‌آورند، این رهنمود رضوی است که در منابع روایی عقلای واقعی را با این ویژگی معرفی می فرماید: «لَا يَسْأَمُ مِنْ طَلَبِ الْحَوَائِجِ إِلَيْهِ؛ از نياز خواهى [ديگران‏] از او دلگير نمى‏‌شود».

4-تحصیل علم و معرفت پای ثابت زندگی
در نگاه برخی افراد علم آموزی و تحصیل دانش تنها تا زمانی کارایی و ارزش دارد که بتواند آنها را به مقاصد مادی و دنیوی متصل نماید، از این رو این دسته افراد ارزش ذاتی برای علم قائل نیستند؛ چرا که علم را ابزار و بهانه‌ای برای رسیدن به اهداف ثانوی و دنیوی قرار داده‌اند، این در حالی است که در اندیشه رضوی علم آموزی یک رکن و پای ثابت زندگی دینی است که هیچ‌گاه جای خالی آن در زندگی مشاهده نمی‌شود. «وَ لَا يَمَلُّ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ طُولَ دَهْرِهِ؛[4] و از علم ‏جويى در طول عمرش دلخسته نمى‏‌شود». در واقع این رهنمود طلایی و ارزشمند امام رضا(علیه السلام) در توصیف انسان‌های عاقل تداعی کننده کلام گوهر بار علوی است که می‌فرماید: «لَا یَشْبَعُ‏ مِنَ‏ الْعِلْمِ‏ دَهْرَه؛[5] در تمام زندگی خود از آموختن دانش سیر نمی‌شود».

5-عزت طلب و ذلت ناپذیر
برخلاف سیاست و مدیریت غرب‌باور و سکولار که بزرگی و عزّت را حتی تحت ولایت طاغوت و همراهی با آنها طلب می‌کند، در فرهنگ و اندیشه رضوی قیومیت طاغوت به هیچ وجه پذیرفتنی نیست، از این رو  انسان عاقل هیچ‌گاه بزرگی و عزّت را در تن دادن به خواست و انتظار دشمنان باری تعالی طلب نمی‌نماید. انسان عاقل در اندیشه رضوی، ذلت و فقر و خواری در سایه خدا را بهتر از بزرگی و سروری که تحت قیومیت دشمنان خداست می‌داند: «الْفَقْرُ فِي اللَّهِ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الْغِنَى وَ الذُّلُّ فِي اللَّهِ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الْعِزِّ فِي عَدُوِّهِ؛  تهيدستى در راه خدا را بيشتر از توانگرى دوست مى‏‌دارد و خوارى در راه خدا را از بزرگمندى در نزد دشمن خدا خوشتر دارد».

رهنمود پایانی:
در این حدیث ارزشمند امام هشتم(علیه السلام) با تأکیدی خاص پرده از یکی دیگر از فضایل و کمالات عقلانی بر می‌دارد و این چنین به دوستداران خود سفارش می‌فرماید: [شخص عاقل]كسى را نبيند مگر آن كه گويد: او از من بهتر و پارساتر است، به راستى جز اين نباشد كه مردم دو گونه‏‌اند: مردى بهتر و پارساتر از او و مردى بدتر و فرومايه‏‌تر از او. پس آن هنگام كه بدتر و فرومايه‏‌تر از خويش را ببيند بگويد: شايد نيكى و خوبى او در درون و باطن اوست و اين نيك باطنى برايش بهتر است و نيكى من آشكار است و نيك ظاهرى براى من بدتر است و چون بهتر و پارساتر از خويش را ببيند در برابرش فروتنى كند تا همپاى او گردد؛ پس چنانچه اين گونه كند بى‏‌گمان بزرگمندى‏‌اش فراز گيرد و نيكى‏‌اش پاكيزه شود و ياد او نيك گردد و سرور مردم دوران خويش باشد.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. كافی، ج ۱ ص ۱۱؛ معاني‏ الأخبار، شیخ صدوق، ص ۲۳۹ ؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۱، ص ۱۱۶.
[2]. تحف العقول، ص443.
[3]. همان.
[4]. همان.
[5]. كافي ج‏1، ص19.