خداوند برای این که با بندگان خود ارتباط بر قرار نماید؛ افراد صالحی را از بین آن ها انتخاب می نماید و به وسیله اسبابی با آن ها تکلم می نماید؛ این مطلب لازمه ارتباط بین انسان و خداوند است.
با تفکر در ذات خداوند این نکته برای انسان روشن می شود که تکلم خداوند با نوع تکلم انسان فرق می کند و تکلم خداوند به صورت های مختلف می باشد؛ زیرا اقتضا ذات الهی این چنین می باشد؛ به این صورت که خداوند برای فیض رسانی برای بندگان عده ای از آن ها که از جهت باطنی پاک و طاهر هستند و قابلیت ارتباط با خدا را دارا می باشند؛ به صورت های مختلف با آن ها ارتباط برقرار می نماید؛ تا کلام خداوند را به بندگان ابلاغ نمایند. برای روشن تر شدن مطلب ضرورت نزول وحی و چگونگی ارتباط خداوند با انسان را بیان می نماییم.
ضرورت وجود وحی
خلیفه الهی بودن انسان، زمانی تحقق می‌یابد که انسان خدایی شود تا بتواند مظهر ربوبیت الهی قرار گیرد. طبق این مطلب، خدایی شدن، اصلی بنیادین در خلافت الهی است.
انسان باید همه صفات و اسمای الهی را که خداوند در او قرار داده است را به فعلیت درآورد و برای به فعلیت درآوردن آن نیاز است تا راه را به درستی بشناسد و از موانع آگاه باشد.
خلیفه بودن انسان از خداوند در مقام خدایی بودن و ربانی شدن اتفاق می‌افتد. هر چند که عقل انسانی از این ظرفیت برخوردار است تا انسان را به سعادت برساند و راه خدایی شدن را به انسان نشان دهد؛ ولی عقل خود در یک فرآیندی به رشد و کمال دهنده ای نیازمند است تا حوزه‌های ناشناخته از جمله موانع ناشناخته به او معرفی گردد.[1]
دلیل نبوت پیامبران
استعداد خلافت الهی در نهاد تمامی انسان ها گذاشته شده است اما در همه ی آن ها به مرحله فعلیت نمی رسد؛ بلکه فقط عده ای استعداد خلیفه الهی بودن را با عبودیت محض به فعلیت می رسانند و به اختیار خودشان دچار گناه نمی شوند؛ خداوند چون از آغاز و قبل از خلقت ظاهری، آگاه به حالات و رفتار آن ها است، در پاداش اعمالشان، پیامبری و رسالت و صلاحیت رهبری جامعه را به ایشان عنایت و تفضل می نماید.
پس تفضل خداوند نسبت پیامبران بر اساس قابلیت و تلاش آن ها بوده و اعطا این موهبت در واقع نوعی تفضل، حکیمانه و عادلانه است.[2]
نوع صحبت خداوند با پیامبر
صحبت کردن خدا با بشر یک تکلم خاصی است؛ مانند: تکلم انسان نیست که خروج صوت از حنجره باشد، این نوع تکلم از حنجره مربوط به ممکن و مخلوق است که مجهز به ابزار جسمانی می باشند بلکه تکلم درباره خدا سبحان عبارت است از تفهیم معنی برای پیامبر و این حقیقت کلام می باشد و این تفهیم معنا به چند نوع صورت می پذیرد.
همچنین مستقیم صحبت کردن خداوند با پیامبران به این معنا نیست که پیامبران، خدا را می بینند همان طور که یهود چنین توهّمی را در مورد حضرت موسی داشتند بلکه مقصود این است که فرشته وحی در این میان واسطه نبوده است.[3]
چگونگی صحبت وتفهیم معنا
چگونگی صحبت خداوند با پیامبران یا نزول وحی مختلف بوده است و در قالب های مختلفی صورت گرفته است:
1. گاهی از طریق نزول فرشته وحی.
2. گاهی از طریق الهام به قلب .
3. گاهی از طریق شنیدن صدایی که خلق می شود.
چگونگی شنیدن صدا
خداوند امواج صوتی را در فضا و اجسام می آفریند و از این طریق با پیامبرانش صحبت می کند و از کسانی که این امتیاز را داشته موسی بن عمران (ع) بود که گاهی امواج صوتی را از لابلای شجره وادی ایمن و گاهی در کوه طور می شنید و در نتیجه لقب کلیم الله به موسی (ع) داده شده است.[4]
تفاوت در مقام
مقام و مرتبه پیامبر درنوع صحبت کردن خداوند با او مؤثر است. قرآن در این باره مطرح می کند و می فرماید: «تِلۡكَ ٱلرُّسُلُ فَضَّلۡنَا بَعۡضَهُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖۘ مِّنۡهُم مَّن كَلَّمَ ٱللَّهُۖ وَرَفَعَ بَعۡضَهُمۡ دَرَجَٰتٖۚ؛[5] از آن فرستادگان برخى را بر برخى برترى بخشيديم از آنان كسى است كه خدا با او سخن گفت، و برخى از آنان را درجات و مراتبى بالا برد.»
این آیه به روشنی می رساند که همه پیامبران الهی با اینکه از جانب خداوند دارای مقام نبوت بودند، اما از جهت مقام یکسان نبودند؛ زیرا هم شعاع مأموریت آن ها متفاوت بوده و هم میزان فداکاری های آنان با هم تفاوت داشته است.
در نتیجه خداوند برای هدایت بشر با بندگان ویژه خود ارتباط برقرار می کند و اسبابی را برای تکلم با آن ها فراهم می نماید و پیام خود را به آن ها می فرستد.
پی نوشت
[1] مجموعه آثار شهید مطهّرى، ج1، ص514.
[2] پیش نیازهای مدیریت اسلامی، ص56.
[3] تفسیر موضوعی آیت الله جوادی آملی، ج7، ص140.
[4] سوره شوری، آیه51.
[5] سوره بقره، آیه253.
مقصد نهایی وحی، مردم هستند و هدف از نزول وحی هدایت مردم می باشد؛ اما این امر با واسطه پیامبران صورت می گیرد، یعنی آنان وحی الهی را دریافت می کنند و به مردم می رسانند.