توکل اگر در معنای درست و دینی آن لحاظ گردد، فواید و ثمرات بسیاری دارد. دوری از خداوند و اتکا و اعتماد بسیاری بر انسان، نتیجه‌ای جز افسردگی و اضطراب برای انسان دنیای امروز نداشته است.
برخی که خود را "انسان‌گرا" نامیده‌اند، دین و باور به خداوند را عامل عقب‌افتادگی و توسعه نیافتگی جوامع معرفی می‌کنند!
آنها معتقدند اندیشه‌ی توکل به خداوند مانع از حرکت و تلاش انسان شده و تنها تنبلی و سستی به بار می‌آورد! می‌گویند: اگر افراد یک جامعه می‌خواهند به موفقیت دست پیدا کنند، باید تنها به خودشان اتکا داشته باشند و از هر گونه امر فرا انسانی و الوهی دست بکشند.
در مقابل به انسان و نیروهای فردی تاکید داشته و اعتقاد دارند اگر خداوند کنار گذاشته شود و تنها امید و اتکاء انسان خودش باشد، بشریت به موفقیت‌های بزرگی دست پیدا می‌کند.
مدعی هستند امید بستن به خداوند هیچ‌گاه نمی‌تواند به بشریت کمک کند؛ اندیشیدن، تلاش کردن و تحمل سختی‌هاست که می تواند به انسان یاری دهد.
اما آیا منظور دین از توکل به خداوند کنار نشستن و تلاش نکردن است؟ اگر در کنار توکل، باز هم نیازمند تلاش و کوشش هستیم پس توکل به خداوند چه فایده‌ای دارد؟
معنای توکل
هیچ گاه دین، انسان را به سستی و کاهلی در امور زندگی توصیه نکرده است. در روايتی نقل شده است كه پيامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله گروهی را ديدند كه دست از كار كشيده، به كشت و زراعت نمی‌پردازند. حضرت به آنها فرمود:
شما چگونه هستيد؟ (چگونه نيازهای خود را تأمين می‌كنيد) جواب دادند: ما توكل كنندگان هستيم!
حضرت در ردِّ سخن و شيوه‌ی آنان فرمود: «شما سربار جامعه و مردم هستيد.»[۱]
کسی که سعی و کوشش را کنار می‌گذارد، سربار جامعه است. توکل به خدا زمانی معنا پیدا می‌کند که انسان ضمن کار و تلاش، امیدش تنها به خداوند باشد.
انسان مومن می‌داند که تصمیم گیرنده‌ی نهایی، پروردگار عالم است و کسی جز او شایستگی اعتماد و توکل را ندارد.
پیامبر در حدیثی زیبا می‌فرمایند: «توکل یعنی علم و دانستن این معنا که هیچ مخلوقی نه می‌تواند به انسان ضرری بزند و نه می‌تواند سودی برساند؛ نه می‌تواند چیزی به انسان بدهد و نه می‌تواند چیزی را از انسان بگیرد؛ و در نتیجه این علم، به مرحله نومیدی از خلق و اتکای به خالق می‌رسد. کسی که به چنین علمی دست یابد، دیگر جز برای خدا کاری نمی‌کند، نه به غیر خدا امید و طمعی می‌بندد و نه از غیر خدا می‌ترسد. این معنای توکل است.»[۲]
مومن اگر در زندگی پیروز شود، مغرور نمی‌گردد و اگر شکست بخورد ناامید نمی‌شود؛ چرا که می‌داند خداوند با توجه به مصلحت دنیا و آخرت، برایش برنامه ریخته و او نیز تمام تلاشش را کرده، پس همواره آرام و امیدوار به آینده است.
فواید و ثمرات توکل
توکل به خداوند فواید و ثمرات بسیاری دارد. در دنیای پرآشوب امروز اضطراب و ترس از شکست و عدم موفقیت، بیش از هر چیز دیگر انسان را آزار میدهد.
تکیه بیش از حد بر توانایی آدمی و فراموش کردن تقدیر و برنامه الهی، انسان را در یاس و ناامیدی مضاعفی فرو برده است.
توکل به خداوند نقطه‌ی اتکایی فراهم می‌کند که انسان را از تنهایی و معلق بودن نجات میدهد. برخی از فواید مهم توکل را می‌توان موارد زیر دانست:
یک) آرامش و اطمینان قلبی
وقتی انسان به عظیم‌ترین و بزرگ‌ترین قدرت جهان اتکا داشته باشد، همواره آرام و مطمئن است و هیچ ترسی از حوادث و تلخی‌های روزگار ندارد.
هیچ انسانی از آینده خبر ندارد و همین عامل اساسی در اضطراب و بی‌قراری انسان می‌شود.
مومنی که به خدا توکل کرده، از آینده ترسی ندارد؛ چرا که همه چیز را به خداوند سپرده و از بابت آینده نگرانی به خود راه نمی دهد.
دو) عزت اجتماعی و استقلال از دیگران
انسانی که در زندگی تنها به خداوند اعتماد دارد، به راحتی ذلت را نمی‌پذیرد. در سایه‌ی توکل بر خدا انسان به عزت اجتماعی می‌رسد و حاضر نمی‌شود نزد هر انسانی سر خم کند.
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: ای مردم بر خدا توکل کنید و به او اعتماد داشته باشید؛ چرا که انسان را از غیر خود بی‌نیاز می‌کند.»[۳]
سه) افزایش استقامت روحی در برابر انحرافات اخلاقی
تاکید فراوان بر کسب موفقیت و بی‌توجهی به پروردگار عالم توسط انسان‌گرایان سبب افزایش گرایش به بی‌اخلاقی می‌شود.
تفکرات انسان‌گرایان از آدمی می‌خواهد که دائم در زندگی دنیا ترقی داشته باشد.
گاهی انسان برای فرار از ناکامی و شکست به فریب و دروغ متوسل می‌شود. اما مسلمانی که به خدا توکل کرده، همواره پروردگار را ناظر بر اعمال خودش می‌بینید و هرگز به سمت کارهای غلط نمی‌رود.
نتیجه
کسانی که درک درستی از معنای توکل دارند، نه تنها آن را عامل پس‌رفت و عقب ماندگی نمی‌دانند؛ بلکه توکل را عامل مهمی در تنظیم حیات روحی و روانی جامعه بشمار می‌آورند.
پی‌نوشت
1. مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۲۱۷.
2. معانی الاخبار، ص۲۶۱.
3. بحارالانوار، ج۵۵، ص۲۶۵.