مناظره امام رضا علیه‌السلام با عمران صابی نکات دقیق عقلی فراوانی دارد و مطالعه آن برای علاقه‌مندان به فلسفه اسلامی، جذابیت دوچندان خواهد داشت. در این مناظره، ثامن‌الحجج علیه‌السلام به‌شکل جالب توجه و با بیان زمان خویش، به علم حضوری خداوند به خویش و تمام مخلوقات اشاره می‌کنند.
مناظرات امام رضا علیه‌السلام با متکلمان و دانشمندان زمان خویش از ابعاد مختلف قابل‌بررسی، دقت نظر و بازخوانی دوباره است. بهره‌گیری از این سلسله مباحث در جهت آموزش مهارت مناظره و جدال نیکو و آموختن مباحث کلامی و فلسفی متنوع و متعدد، از فواید دوباره خوانی این مباحث است.
اشخاصی که طرف مناظره با خورشید هشتم آسمان امامت هستند، غالباً معتقد به دینی خاص بوده‌اند و بحث با آنان رنگ‌وبوی کلامی و جدلی دارد؛ اما در میان این افراد، شخصی به نام عمران صابی حضور دارد که بنا بر روایت، دهری مسلک و از اساس منکر وجود خداوند است. مناظره او با ثامن‌الحجج علیه‌السلام، بحثی غالباً فلسفی و با دقت‌های عقلی فراوان است. زمانی که مناظره با عالِم مسیحی، یهودی و زرتشتی پایان می‌پذیرد، امام رضا علیه‌السلام رو به جمعیت می‌کند و می‌فرماید: «اگر در بین شما، کسى مخالف اسلام هست و مىخواهد سؤال کند، بدون خجالت و رودربایستى سؤال کند، عمران صابى که یکى از متکلّمین بود، برخاست و گفت: اى دانشمند، اگر دعوت به پرسش نکرده بودى، اقدام به سؤال نمىکردم. من به کوفه، بصره، شام و جزیره سفر نموده، با متکلّمین بسیارى برخورد کردهام، ولى کسى را نیافتهام که بتواند وجود «واحد» را که غیر از او کس دیگرى قائم به وحدانیت نباشد، برایم ثابت کند. آیا اجازه پرسش به من می‌دهى؟ حضرت فرمودند: اگر در بین جمعیت، عمران صابى حاضر باشد، حتماً تو هستى، گفت: بله خودم هستم. حضرت فرمودند: بپرس؛ ولى انصاف را از دست مده و از سخن باطل و فاسد و منحرف از حق بپرهیز».[1] این‌گونه بود که این مناظره گرم، علمی و تاریخی آغاز شد و مطالب نفیس مختلفی در آن مطرح گردید.
عمران صابی
از مقدمه آغازین بحث که آوردیم، مشخص می‌شود که عمران صابی مردی پُرآوازه بوده است و امام علیه‌السلام نام او را شنیده بوده است. از متن بحث نیز می‌توان حدس زد که او انسانی مؤدب و حقیقت‌جو بوده است که ذهنی بسیار فعال داشته و به‌سختی قانع می‌شده است. نکته جالب‌توجه دیگر درباره این مناظره، اسلام آوردن این شخص در پایان بحث است؛[2] درحالی‌که گزارشی از مسلمان شدنِ جاثَلیق نصرانی، رأس الجالوت یهودی و هِربِد زرتشتی یافت نمی‌شود و این افراد تنها تسلیم توان استدلالی امام رضا علیه‌السلام شدند و به شکست خویش و دانش امام علیه‌السلام اعتراف کردند. عمران صابی شهادتین گفت و از طرف امام علیه‌السلام به منزل دعوت شد و بنا بر نقل، امام رئوف علیه‌السلام لباس، اسب و ده هزار درهم به او هدیه داد.[3] او بعدها در تبلیغ اسلام کوشش کرد و به مناظره با اشخاص مختلف برای اثبات حقانیت اسلام می‌رفت.[4]
سؤالات عمران صابی در بحث
ایشان از مطالب مختلفی می‌پرسد و جواب می‌گیرد. پاسخ‌ها به‌تناسب مخاطب و سنخ سؤالات، فنی و فلسفی است و نیاز به دقت‌نظر دارد. تعدادی از مسائل مطرح‌شده طی مناظره به این شرح هستند:
1. اولین وجود در جهان هستی.
2. علم خداوند.
3. آفرینش و انواع آن.
4. تغییر مخلوقات و تغییر نکردن خداوند.
5. راه خداشناسی.
6. چیستی خداوند.
7. شناخت ذات و صفات و ارتباط آن با توحید.
8. مکان‌مندی و زمان‌مندی خداوند.
9. احاطه وجودی خدا.
پرداختن به توضیح تک‌تک این مسائل مطرح‌شده، مجالی وسیع‌تر از این نوشتار می‌طلبد؛ اما باعث نمی‌شود از طرح یکی از این مباحث نیز صرف‌نظر شود. در این مناظره امام رضا علیه‌السلام علم خدا به خویش را به شکلی توضیح می‌دهند که با اصطلاح علم حضوری در دانش فلسفه اسلامی، تناسب فراوان دارد. نیکوست این فراز را مورد دقت و بازخوانی قرار دهیم.
تصور خدا از خود و جهان!
عمران صابی ابتدا از علم خداوند به خودش پرسید و حضرت پاسخ داد: «جز این نیست که علم و شناخت هر چیز براى تمییز آن از غیراست و براى این است که موجودیتش ثابت و شناخته شود؛ و در آنجا وجود محض بود و غیرى نبود تا تمییز لازم باشد و ضرورتى باشد که امتیاز هریک معلوم گردد. جز وجود محض او، چیز دیگرى در عرض او نبود تا لازم آید محدوده هریک معلوم گردد».
عمران صابی از امام رضا علیه‌السلام درباره علم خداوند این‌گونه مؤدبانه می‌پرسد: «يَا سَيِّدِي فَأَخْبِرْنِي بِأَيِّ شَيْءٍ عَلِمَ مَا عَلِمَ؟ أَ بِضَمِيرٍ أَمْ بِغَيْرِ ذَلِکَ؟»؛[5] «ای مولای من! به من بگو که خداوند با چه چیز، به آنچه می‌داند، آگاه می‌شود؟ آیا با تصور درونی خودش آگاه می‌شود یا وسیله‌ای غیرازآن دارد؟» امام رضا علیه‌السلام در توضیح علم خداوند می‌فرماید: «اگر علم او از طریق تصور انجام بپذیرد، آیا مىتوان براى شناخت آن تصور، حد و حدودى قرار نداد؟ گفت: نه نمىتوان. امام ادامه دادند: خود آن تصور چیست؟ عمران جوابى نداد. سپس فرمودند: باکى نیست. حال اگر از تو درباره خود آن تصور بپرسم که آیا آن را به‌وسیله تصورات دیگر مىشناسى؟ اگر بگویى آرى، درواقع حرف و ادعاى خودت را باطل کردهاى. اى عمران! آیا بهتر نیست که معتقد شوی که خداوند واحد به داشتن تصور توصیف نمی‌شود؟!»
اعجاز علمی امام رضا علیه‌السلام در این مناظره
بنا بر ظاهر این روایت، در این مناظره امام علیه‌السلام به آنچه امروزه علم حضوری می‌نامیم، اشاره می‌کنند و با استدلالی بیان می‌کنند که اگر تمام آگاهی‌ها تصوری باشند، هیچ علمی امکان نخواهد داشت و علم حضوری خداوند به مخلوقات را بابیانی متناسب با زبان زمانه خویش، مستدل می‌سازند.
در طول مناظره بارها امام رضا علیه‌السلام از عمران می‌پرسد که آیا آنچه گفتم، فهمیدی؟ عمران نیز تأیید می‌کند که متوجه منظور حضرت شده است. این مطلب نشان‌دهنده دقیق بودن مطلب امام و تیزهوشی بالای عمران صابی است.
پی‌نوشت:
[1]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، چاپ اول، الاعلمی، بیتا، ج2، ص150.
[2]. همان، ص157.
[3]. همان، ص158.
[4]. همان، ص157.
[5]. همان، ص152.