بررسی معنای «وسیله» در قرآن کریم

برخی با محدود کردن معنای «وسیله» در قرآن کریم، توسل به امامان را زیر سوال می‌برند؛ درحالی‌که در متون دینی، مصادیق مختلفی برای «وسیله» ذکر شده است. برای پاسخ، ابتدا معنای وسیله و سپس مصادیق آن ذکر می‌شود.

معنای وسیله 
واژه «وسیله» در دو جای قرآن کریم به کار رفته است[1] و در هر دو مورد، به معنای انجام دادن کاری برای تقرب به یک چیز و یا یک شخص، استعمال شده است.[2]

انواع وسیله
قرآن کریم با صراحت، خطاب به مؤمنان می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ»؛[3] «ای اهل ایمان! از خدا بترسید و به سوی او وسیله جویید». در متون دینی برای وسیله چند مصداق ذکر شده است:

یک. توحید و نفی شرک
نخستین وسیله برای تقرب به سوی خداوند متعال، اعتقاد راسخ به وحدانیت خدا، توحید و نفی هرگونه شرک و دوگانگی است.[4]

دو. عمل صالح
بعد از اعتقاد به خدا و یگانگی او، عمل صالح، اهمیت زیادی برای تقرب به سوی خداوند متعال دارد.[5]

سه. انسان‌های وارسته و خاص 
هر چند انسان مستقیماً می‌تواند به درگاه الهی انابه و استغفار کند؛ ولی خداوند متعال از روی حکمت و علمی که دارد، برای تقرب به سوی خودش، واسطه‌هایی قرار داده است که یکی از آنها انسان‌های وارسته‌اند که به چند مورد اشاره می‌شود:

1. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله
خداوند خطاب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: «وَلَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِیمًا»؛[6] «و اگر کسانی که به خود ظلم و ستم کردند، پیش تو می‌آمدند و از خدا آمرزش می‌خواستند و پیامبر نیز برای آنان طلب آمرزش می‌کرد، قطعاً خدا را توبه‌پذیرِ مهربان می‌یافتند».

این آیه به روشنی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله را واسطه تقرب به خداوند معرفی کرده است؛ به این صورت که حتی اگر منافقان و مشرکان، ایشان را واسطه قرار دهند و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز برای آنان طلب آمرزش کند، خدا می‌پذیرد.

2. حضرت یعقوب علیه‌السلام
فرزندان حضرت یعقوب بعد از ارتکاب گناه، پیش پدر آمده و او را واسطه قرار دادند تا از خداوند برایشان طلب آمرزش کند: «یَا اَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا اِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ»؛[7] «گفتند: ای پدر! برای گناهان ما از خدا طلب آمرزش کن که ما خطاکار بودیم».

با توجه به موارد فوق، اصل توسل، توصیه‌ای دینی و مورد تأکید آیات و روایات است. از طرفی، طبق روایات تفسیری، اهل‌بیت علیهم‌السلام از مهمترین مصادیق وسیله هستند که برخی بزرگان اهل تسنن نیز به آن تصریح کرده‌اند؛[8] علاوه بر اینکه در متون تاریخی نیز به آن اشاره شده است.[9]

بنابراین توسل به اهل‌بیت علیهم‌السلام، در راستای تقرب الهی و براساس توصیه خود اوست؛ توسلی بدون ادعای الوهیت ایشان. بر این اساس هرگز توسل با توحید منافات ندارد.

پی‌نوشت:
[1]. مائده: 35 و اسراء: 57.
[2]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، نشرهجرت، 1402ق، چاپ دوم، ج7، ص298.
[3]. مائده: 35.
[4]. کهف: 110.
[5]. فاطر: 10.
[6]. نساء: 54.
[7]. یوسف: 97.
[8]. سیوطی، عبدالرحمان، الدرالمنثور، دارالفکر، بی‌تا، ج1، ص147.
[9]. سبحانی، جعفر، التوسل، نشر مشعر، 1374ش، ج1، ص78و 108.