حضرت علی(علیه‌السلام) تمام قرآن را همراه با شان نزول و تفسیر و تاویل آیات در مصحفی که به مصحف علی(علیه‌السلام) شهرت دارد، گردآوری کرده است.
سرنوشت مصحف امام علی از منظر منابع اهل سنت و شیعه
اختلاف مسلمانان در تفسیر و فهم دقیق آیات قرآن و در نتیجه عدم درک عمیق و صحیح سخن خداوند از جمله مشکلاتی بود که به خاطر انحراف جامعه اسلامی و عدم حاکمیت خاندان عصمت(علیهم‌السلام) بعد از پیامبر به وجود آمد.
شیعیان معتقد هستند قرآنی کامل همراه با تفسیر و تاویل آیات مطابق آنچه پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در نظر داشته، توسط امام علی(علیه‌السلام) تدوین و جمع‌آوری شده است و هم اکنون در اختیار حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) می‌باشد.[۱] این قرآن به «مصحف علی(علیه‌السلام)» شهرت دارد.
برخی وجود چنین مصحفی را نپذیرفته و آن را انکار می‌کنند. ما در ادامه از منابع اهل‌سنت و شیعه وجود این مصحف، محتوای آن و علت انکارش را بیان می‌کنیم.
روایات اهل سنت بر وجود مصحف
جمعی از دانشمندان اهل سنت داستان جمع‌آوری قرآن توسط امیرالمومنین(علیه‌السلام) را گزارش کرده‌اند؛ از جمله ابن سعد[۲]، ابن‌منادی[۳]، ابونعیم اصفهانی[۴]،ابن عبدالبر[۵] و حسکانی[۶].
ابن سعد از محمد بن سیرین چنین نقل می‌کند که علی(علیه‌السلام) گفت: «آلَیْتُ بِیَمِینٍ أّنْ لا أرتَدِی بِرَدائِی إلا إلی الصلاةِ حَتی أجْمعَ القرآن؛[۷] سوگند یاد کردم تا قرآن را گرد نیاورم ردای خود را بر دوش نگیرم.»
ابن ندیم می‌گوید: «علی جزء اولین کسانی است که قرآن را تدوین کرد او پس از وفات پیامبر، سوگند یاد کرد که عبا بر دوش نگیرد تا قرآن را گرد آورد، پس سه روز در خانه نشست تا آن را فراهم آورد و این نخستین مصحف بود.»[۸]
رد مصحف توسط جریان حاکم
امیرالمومنین علی(علیه‌السلام) بعد از اتمام کار تدوین قرآن، مصحف خود را به مردم عرضه کرده و فرمود: «هَذَا كِتَابُ رَبِّكُمْ كَمَا أُنْزِلَ عَلَى نَبِيِّكُم؛[۹] این است کتاب پروردگارتان، همانگونه که بر پیامبرش نازل شده است.»
اما طبق آنچه شیعه و سنی نقل کرده‌اند، جریانی که بعد از رحلت پیامبر غلبه پیدا کرده بود، با مصحف حضرت مخالف کرده و آن را کنار زد.
عبدالکریم شهرستانی از علمای اهل سنت این ماجرا را چنین نقل می‌کند:
«چون علی بن ابی‌طالب از تجهیز رسول خدا فارغ شد و حضرت را دفن کرد رداء بر دوش نینداخت تا قرآن را جمع کند، چرا که بر این کار مامور بود.
پس قرآن را آن گونه که نازل شده بود بدون تحریف و تبدیل و زیاده و نقصان تدوین کرد چرا که پیامبر خدا جایگاه آیات و تقدیم و تاخیر آن‌ها را به او آموخته بود.
وقتی از جمع کردن قرآن فارغ شد، آن را برداشته به سوی مسجد آمد. آن گاه رو به حاضران کرد و گفت این کتاب پرودگار شماست همانگونه که بر محمد نازل شده، حرفی از آن کاسته نشد و چیزی افزون نگشت. حاضران مصحف را نپذیرفتند و گفتند ما را به چنین کتابی نیاز نیست.»[۱۰]
مرحوم طبرسی نیز روایت کرده است که وقتی حضرت، مصحف خود را در مسجد عرضه کردند، حاضران به امام(علیه‌السلام) گفتند: «لَا حَاجَةَ لَنَا فِيهِ نَحْنُ مُسْتَغْنُونَ عَنْهُ بِمَا عِنْدَنَا؛[۱۱] ما به آن [مصحف] نیازی نداریم و آنچه نزد ماست، ما را از آن بی‌نیاز می‌کند.»
اما سوالی که ذهن را مشغول می‌کند چرایی عدم پذیرش این مصحف با وجود تمامیت و دقت است. در ادامه با بررسی محتوای این مصحف، پاسخ این سوال روشن می‌شود.
محتوای مصحف امام علی(علیه‌السلام)
در روایات ویژگی‌های بسیاری برای مصحف امام علی(علیه‌السلام) گفته شده است از جمله آن که سوره‌ها براساس ترتیب نزول مرتب شده، ناسخ و منسوخ آیات بیان شده و همچنین تفسیر و تأویل، و شان نزول آیات در آن آمده است.[۱۲]
از حضرت علی(علیه‌السلام) روایت است که به طلحه فرمود: «هر آيهاى كه خداوند در كتابش بر محمد(صلى‌اللَّه‌عليه‌وآله) نازل كرده، به املاى آن حضرت و خطّ خودم نزد من موجود است. و نيز تأويل هر آيهاى كه بر محمد(صلى‌اللَّه‌عليه‌وآله) نازل شده و هر حلال و حرام و هر حدّ و حكم و هر چيزى كه امت تا روز قيامت بدان احتياج دارند...، به املاى پيامبر و خط خودم نزد من نوشته شده و موجود است.»[۱۳]
ترس از رسوایی!
بدون شک کتابی که شامل تفسیر، شأن نزول و تاویل آیات باشد، دارای نصوصی در امامت و ولایت اهل‌بیت(علیهم‌السلام) است، پذیرش و تایید چنین مصحفی به معنای انکار خلافت غیر از امام علی(علیه‌السلام) بود که در فضای سیاسی آن زمان خطری جدی برای حکومت وقت به شمار می‌رفت.
امام علی(علیه‌السلام) دلیل رد این مصحف از سوی سردمداران حاکم را چنین بیان می‌کند:
«فَلَمَّا وَقَفُوا عَلَى مَا بَيَّنَهُ اللَّهُ مِنْ أَسْمَاءِ أَهْلِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ أَنَّ ذَلِكَ إِنْ ظَهَرَ نَقَصَ مَا عَهِدُوه؛[۱۴] هنگامی که بر آنچه خداوند از اسامی اهل حق و باطل آشکار نموده بود واقف شدند و دریافتند اگر آن آشکار شود نقشه‌هایشان بر باد خواهد رفت [مصحف را رد کردند].»
در این بیان حضرت در واقع یکی دیگر از مضامین مطرح شده در مصحف خودشان را بیان می‌کنند و آن آشکار کردن نام‌های منافقین و اهل باطل است. مسئله‌ای که ظاهرا سردمداران حاکم را به شدت ترسانده و به همین خاطر اجازه انتشار مصحف را به امام(علیه‌السلام) ندادند.
پی‌نوشت
[۱] کافی، چاپ اسلامیة، ج۲، ص۶۳۳.
[۲] الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت دارالإحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵، ج۲، ص۲۳۸.
[۳] الفهرست، ابن‌ندیم، بی‌تا، تهران، امیرکبیر،ص۳۱.
[۴] حلیة الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء، بیروت، دارالکتب، ج۱، ص۶۷.
[۵ الاستیعاب، ابن‌عبدالبر، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت:دارالجیل،۱۴۱۲، ص۹۷۶.
[۶] شواهد التنزیل لقواعد التفصیل، عبید‌الله حسکانی، تحقیق محمدباقر محمود، قم، مجمع احیای فرهنگ اسلامی،۱۴۱۱، ج۱، ص۳۶.
[۷] الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵،ج۲، ص۲۳۸.
[۸] الفهرست، ابن‌ندیم، بی‌تا، تهران، امیرکبیر، ص۳۰.
[۹] اعتقادات الامامیة (للصدوق)، ص۸۶.
[۱۰] مفاتیح‌الاسرار و مصابیح‌الانوار، عبدالکریم شهرستانی، تهران، بی‌نا، بی‌چا، ۱۳۷۶،ج۱، ص۱۲۱.
[۱۱] الاحتجاج، ج۱، ص۲۵۷.
[۱۲] مصحف امام علی، محمد علی ایازی، چاپ دیجیتال مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، ص۳۰.
[۱۳] اسرارآل محمد(علیهم‌السلام)، ترجمه کتاب سلیم، ص۳۱۰.
[۱۴] احتجاج،ج۱، ص۲۵۷.
حضرت علی(علیه‌السلام) اولین کاتب وحی و اولین کسی بود که بعد از شهادت پیامبر، قرآن را جمع و تدوین کرد. قرآن حضرت همراه با تاویل و تفسیر آيات متناسب با آنچه پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرموده بود گردآوری شد.