تبیین مبانی اسلام و شناخت اسلام حقیقی، بزرگترین جهاد فرهنگی امام صادق علیه‌السلام بوده است.
جهاد فرهنگی در اندیشه امام صادق علیه‌السلام به معنای اعتلای کلمه توحید، رواج و گسترش اندیشه‌های اسلامی، تربیت جامعه انسانی، تبیین محتوای قرآنی، سیره نبوی و علوی است. این جهاد فرهنگی امروزه باید از سوی شیعیان و هر انسان طالب حقیقت برای دیگران تبیین شود و در میدان عمل به نمایش گذاشته شود. البته حرکت برای تبیین چنین اندیشه‌ای نیاز به ايثار و فداکاری؛ شجاعت و ايمان و کاری جهادی دارد تا بتوان تأثیر آن را در جامعه مشاهده نمود.
دورنمایی از زندگی امام صادق علیه‌السلام
امام صادق علیه‌السلام(۸۳-۱۴۸ق) ششمین امام شیعیان است که ۳۴ سال امامت جامعه شیعی را به عهده داشت.[1] امامت آن حضرت مصادف با ضعف دولت اموی و روی کار آمدن حکومت عباسی شد؛ امام از فرصت به دست آمده برای ترویج مبانی اصیل اسلام نهایت استفاده را به کار گرفت و توانست با تربیت 4000 شاگرد زبده در زمینه‌های مختلف، این هدف والا را تحقق عینی دهد.[2]
به مرور زمان دشمنان مکتب امامت، این قدرت افزایی علمی و معنوی امام را خطری بزرگ برای دستگاه خلافت شمرده و در نتیجه نقشه قتل امام را طراحی نمودند و در سال 148 ق امام را مسموم و به شهادت رساندند.[3]
دوران زندگی امام علیه‌السلام هم‌زمان با دورانی شد که جامعه اسلامی فراز و نشیب های زیادی را در زمینه‌های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تجربه نمود و امام در مدت 34 سال امامت خود تلاش نمود تا این اوضاع را به ویژه در زمینه اعتقادی و فرهنگی سامان دهد که در این راه نیز موفقیت‌های بیشتری نسبت به دیگر ائمه علیهم‌السلام - به سبب شرایط پیش آمده- به‌دست آورد.
مبارزه فرهنگی رهیافتی برای احیای اسلام حقیقی
از آن جایی که بیان همه خدمات امام در زمینه اعتقادی و فرهنگی در این مقال گنجانده نمی‌شود از این رو، تنها به پاره‌ای از آن‌ها اشاره می‌شود؛ به قول شاعر: آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید.[4]
شواهد تاریخی و روایی نشان می‌دهد امام صادق علیه‌السلام پس از یک دوره خفقان سیاسی و اعتقادی که بعد از رحلت پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله در جامعه اسلامی ایجاد شد، توانست تحولی عظیم در بیداری دل‌ها و جهادی عظیم در زمینه اعتقادی و فرهنگی ایجاد کند. امام با سلاح تقیه و با استفاده از براهین عقلی و نقلی توانست سنت‌های از بین رفته دوران پیامبر را دوباره احیا و جان تازهای به شریان‌های حیاتی اسلام بدمد.
جنگ نرم علیه اندیشه‌های دولت عباسی و جریان‌های الحادی،[5] جهاد تبیین در معرفی اندیشه‌های شیعی، تقویت باورها و ترویج ارزش‌ها، ارتباط‌‌‌گیری تنگاتنگ با شیعیان، بسترسازی برای شکل‌گیری سازمان وکالت،[6] مبارزه با اندیشه‌های غالیانه،[7] ایجاد دانشگاه علمی و تربیت متخصص و ...[8] بخشی از خدمات زیربنایی امام در حوزه فرهنگی و اعتقادی است.
در بین این خدمات ارزنده، شاگرد پروری و تربیت متخصصان علمی بیشترین تأثیر را بعدها در تبیین اسلام حقیقی و ترویج ارزش‌های نبوی و تفسیر مبانی شیعی در جهان اسلام به دنبال داشته است، چنان‌که حجم زیادی از سخنان امام از سوی آنان در گوشه و کنار جهان اسلام نشر داده شد.[9] خفقان سیاسی و اعتقادی قبل از امامت حضرت، به گونه‌ای بوده که کسی جرأت ابراز عقیده نداشت و در حقیقت به میدانی برای قربانی اعتقادات تبدیل شد.
این انحصار اعتقادی در اواخر دولت اموی و اوایل قدرت عباسی شکسته شد و آزادی بیشتری برای ابراز عقیده به وجود آمد و سبب شد تا مسائل اعتقادی و علمی در موضوعات مختلف مطرح شود.[10] امام از این گفتگوهای علمی استفاده کرد و با تربیت شاگردانی زبده آن‌ها را در این گفتگوها وارد نموده و از این راه، اسلام حقیقی را به دیگران معرفی کرد.
رهیافت
بالاترین جهاد فرهنگی در عصر امام صادق علیه‌السلام، تبیین اندیشه‌های اسلام حقیقی بود که پس از رحلت پیامبر برای مدتی به فراموشی سپرده شد. آن حضرت با استفاده از سلاح تقیه و با کمک عالمان و افسران جنگ نرم، توانست مبانی اصیل اسلامی را در گوشه و کنار جهان اسلام گسترش دهد. فرهنگ بصیرت افزایی و امام شناسی و در نقطه مقابل، دشمن شناسی و پرده برداری از فتنه‌های پلید آنان از جمله ارزش‌های فرهنگی امام است.
بدون تردید جنگ نرم امام علیه بنیان های فکری دشمن از جهاد نظامی و جنگ سخت علیه آن‌ها سخت‌تر است؛ حضرت به خوبی می‌دانست که نتیجه دادن در این میدان نیاز به تداوم، هماهنگی و دانش و هنر بیشتر است، از این رو ایشان تمام قدرت علمی و معنوی خود برای این میدان کارزار استفاده نمود.
پی‌نوشت
1. جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۳ش، ص۳۹۱.
2. اربلی، کشف الغمة، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۰۱.شهیدی، زندگانی امام صادق، ۱۳۷۸ش، ص۴۷.
3. مجلسی، بحار الانوار، ج۴۷، ص۲.
4. مثنوی معنوی، دفتر ششم.
5.کلینی، اصول کافی، ج۱، ص ۷۹ - ۸۰؛ ۱۷۱-۱۷۳؛ شیخ مفید، اختصاص، ص۱۸۹ - ۱۹۰؛ الارشاد، ج 2، ص 193؛ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص 332 به بعد؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۴۷، ص۱۸۴.
6. جباری، سازمان وکالت ائمه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص ۴۷-۵۰.
7. مظفر، الامام الصادق، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۱، ص۱۲۶و۱۳۰.
8. الارشاد، ج 2، ص 179؛ شهیدی، زندگانی امام صادق، ۱۳۸۴ش، ص۴۷-۶۰.
9. ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۲۹ق/۲۰۰۸م، ص۵۵۱.
10. جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۳ش، ص 435 - 436.
دوران امامت امام صادق علیه‌السلام دوران جنگ نرم علیه مبانی دستگاه طاغوتی و ترویج مبانی اسلام حقیقی بوده است. امام در دوران امامت خود خدمات فرهنگی ارزنده‌ای را به جهان اسلام عرضه داشت که جهاد تبیین در زمینه معرفی اسلام حقیقی و مبارزه با بدعت‌ها و اندیشه‌های غالیانه و الحادی فاسد از جمله این خدمات در میدان جنگ نرم است.