میتوان گفت برنامه 17 خرداد «زاویه»، اصلاحیهای بود بر قسمت قبل این مجله تصویری که در آن، نگاه سادهانگارانه کارشناس برنامه و ناهمخوانی آن با فضای حاکم بر نگاه سازندگان به چشم میآمد.
![](https://btid.org/sites/default/files/media/image/zwyh_170302-1.jpg)
برنامه 17 خرداد ماه «زاویه» با طرح این پرسشها از زبان مجری برنامه آغاز شد: «بین توسعه و سرمایههای اجتماعی چه مناسبتی وجود دارد؟ آیا توسعه هرجا که وارد شده است، سرمایه اجتماعی را کاهش داده و سرکوب کرده یا نه؛ میشود به شرایطی فکر کرد که در آن، توسعه حتی بتواند سرمایه اجتماعی را تقویت کند؟ و برعکس، سرمایههای اجتماعی چه قدر میتوانند فرایند توسعه در یک کشور را تقویت کنند؟»
در سرمقاله تصویری این هفته، بر خلاف برنامه 10 خرداد -که مفهوم توسعه را مفهومی بدیهی و غیرقابل بحث فرض کرده بود- نگاه چرتکهای و آمار محور به توسعه و بیتوجهی به نقش روابط انسانی، و نگاه بیرونی به این مفهوم و عدم توجه به بومیسازی آن در دوره پهلوی و در برهههایی از جمهوری اسلامی، مورد نقد قرار گرفت.
کارشناس این هفته «زاویه» ابتدا به تعریف سرمایه اجتماعی، به عنوان یکی از ملزومات توسعه پرداخت که در روابط اجتماعی، «مشارکت اجتماعی» و «احساس تعلق اجتماعی» معنا پیدا میکند و با دستهبندی سرمایه اجتماعی به افقی (اعتماد بین مردم) و عمودی (اعتماد مردم به حاکمیت)، بالا بودن سرمایه اجتماعی عمودی را لازمه یک حکومت مطلوب دانست.
«رضا صفری شالی» با اشاره به نگاه برونزا، هم در سیاستگذاریهای دوره پهلوی و هم در برخی از الگوهای توسعه پس از انقلاب، بر لزوم درونزا بودن الگوی مطلوب و طراحی آن با لحاظ ضروریات و اقتضائات نیروی انسانی درون کشور تأکید کرد.
عضو هیئت امنای دانشگاه خوارزمی، با تذکر این نکته که هدف توسعه در یک کلام آسایش و آرامش است و آرامش یک امر ذهنی است، گفت: «اگر قرار است بازاندیشی در برنامههای توسعه داشته باشیم، باید برنامههای توسعه ما مبتنی بر الگوهای فرهنگی، ارزشی و اجتماعی و حتی تاریخ ادبیات خودمان باشد.»
این استاد دانشگاه در تأیید اعتقاد «سید مهدی ناظمی»، مجری و تهیهکننده «زاویه»، مبنی بر اینکه حتی در بخش صنعتی نیز توسعه، نیازمند دخل و تصرف در بعضی ساختارهای اجتماعی است، به عنوان نمونه از تراکتورهای وارداتی گفت که زمانی خریداری شد و به دلیل تفاوت ساختار زمین کشاورزی کشور صادرکننده، به بخش قابل توجهی از زمینها آسیب جدی وارد کرد.
صفری شالی در ادامه از حمامی گفت که توسط یکی از نهادها در منطقهای محروم ساخته شد، و به دلیل توقع مردم از آن نهاد برای رسیدگی به امورات روزانه آن -مانند تأمین گازوئیل برای گرم کردن آن- بلااستفاده مانده بود. وی این نمونه را شاهدی بر لزوم همراه کردن ذینفعان در هر طرح و برنامهای دانست و همراهی سرمایه اجتماعی را به عنوان ضامن پایداری یک برنامه برشمرد.
در ادامه، کارشناس برنامه بیان کرد: «بر پایه پیمایشهای انجامگرفته در زمینه سرمایه اجتماعی، بالاترین سطح اعتماد را در خانوادهها داریم». وی در همراهی با گلایه مجری برنامه از کوتاهی شدید نهادهای حاکمیتی در حمایت از کانون خانواده، در توضیح نقش خانواده در افزایش سرمایه اجتماعی، افزود: «با وجود همه تحولات فرهنگی و اجتماعی، همچنان بخش عمدهای از کمکاری نهادهای مختلف را خانواده به دوش میکشد» و کمک مالی پدر به ازدواج فرزندان و انواع حمایتهای عاطفی، اقتصادی و ... را نمونهای از این مسئله دانست.
او همچنین تأکید یکی از دستاندرکاران شبکههای ماهوارهای فارسی زبان، نسبت به نقش ارزنده خانواده در حفظ قوام جمهوری اسلامی، برای توجیه هدفگذاری فرهنگی این رسانهها در این حوزه را یادآور شد و عدم حمایت جدی حاکمیتی از کانون خانواده را به دلیل متکی بودن عمده اقدامات و برنامهها به شخص و موازیکاری نهادها دانست که نتیجه آن، بیبهره ماندن بخشی از جامعه هدف میباشد.
این کارشناس حوزه توسعه در پاسخ به این پرسش که «در دنیای امروز که رسانهها ما را در یک بستر جهانی تعریف میکنند، چه قدر میشود به افزایش سرمایههای اجتماعی امیدوار بود؟» بیان کرد سرمایه اجتماعی به یک جغرافیا یا یک بعد، محدود نیست و میتواند ابعاد ملی یا بینالمللی داشته باشد. صفری شالی با اشاره به ابعاد متنوع سرمایه اجتماعی، وضعیت جامعه ایرانی را با توجه به نمودهایی مانند راهپیمایی 22بهمن، خوب ارزیابی کرد.
این استاد دانشگاه گرچه کاهش سرمایه اجتماعی را به نسبت دوران دفاع مقدس پذیرفت، ولی آن را طبیعی دانست و چنین استدلال کرد که در همه انقلابها حجم زیادی از انرژی تولید میشود و سرمایه اجتماعی قابل توجهی ایجاد میکند که به طور معمول به مرور زمان از آن کاسته میشود.
همچنین صفری شالی در پایان برنامه در پاسخ به ناظمی که از میزان توجه مسئولان به حفظ سرمایه اجتماعی در برنامهریزیهای توسعه پرسید، با امیدواری نسبت به این مسئله، توجه برنامهریزان به اقتضائات هر استان، بر خلاف دهههای گذشته را نشاندهنده اصلاح نگاهها در برنامهریزی توسعه دانست.