مقدمه
پیوندهاى اجتماعى نیازمند تحكیم است و استوار سازى این رشته ها با كلّىگویى به دست نمى آید. باید نمونههایى عملى و مصادیقى خاص و روشن ارائه شود تا علقه هاى دوستى و پیوندهاى عاطفى استوارتر گردد و پایدار بماند و «سلام» یكى از این امور است.
سلام چراغ سبز آشنایى است. وقتى دو نفر به هم مىرسند، نگاهها كه به هم مىافتد، چهرهها كه رو در رو قرار مى گیرد، نخستین علامت صداقت، مودّت و برادرى، سلام دادن است. دو نفر را تصور كنید كه به یكدیگر مى رسند و آشنا و دوست هستند. در این برخورد بهتر است نخستین كلامشان چه باشد؟ آیا مناسب تر از سلام چیزى را سراغ دارید؟!
سلام نمودن، اطمینان دادن به طرف مقابل است كه هم سلامتى و تندرستى تو را خواستارم و هم از جانب من آسوده و مطمئن باش كه گزندى به تو نخواهد رسید. من خیرخواه تو هستم، نه بدخواه و دشمن تو. همچنین سلام نوعى تحیت و درود اسلامى است كه دو مسلمان به هم مى گویند. این معناى شعار اسلامى «سلام» است.
بارى، سلام نام خدا و تحیت الهى و سفارش پیامبران و روش امامان است. به راستى سلام دادن به دیگرى نه تنها از منزلت و جایگاه انسان نمى كاهد و هیچگونه ضرر و زیانى را متوجه او نمى سازد، بلكه صفابخش و محبت آور است. به علاوه، نشانهاى از تواضع و نداشتن كبر و غرور مى باشد.
تحیت و سلام (1)
یكى از آداب و سنن اسلامى، سلام كردن به یكدیگر و جواب سلام است كه اسلام در این رابطه برنامه هاى وسیعى دارد و ما به صورت كوتاه و مختصر به پارهاى از آنها اشاره مى كنیم. خداوند در قرآن كریم مى فرماید: «وَإِذَا حُییتُم بِتَحِیةٍ فَحَیوا بِأَحْسَنَ مِنْهَآ أَوْ رُدُّوهَآ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ حَسِیبًا»؛ (2) «و هنگامى كه به یكى از شما تحیت داده شد، پاسخ آن را بهتر بدهید یا لااقل به همان گونه پاسخ دهید كه خداوند حساب همه چیز را دارد.»
«تحیت» در لغت از ماده حیات و به معناى دعا نمودن براى حیات دیگرى است. خواه این دعا به صورت «سلام علیك» (خداوند تو را به سلامت دارد) و یا «حیاك اللّه» (خداوند تو را زنده بدارد) و یا مانند آن باشد. در تفسیر على بن ابراهیم از امام صادقعلیهالسلام چنین نقل شده كه فرمودند: «الْمُرادُ بِالتَّحِیةِ فِى الْآیةِ السَّلامُ وَغَیرُهُ مِنْ الْبِرِّ؛ (3) منظور از تحیت در آیه، سلام و هرگونه نیكى كردن دیگر است.»
تا آنجا كه مىدانیم، تمام اقوام جهان هنگامى كه به هم مىرسند، براى اظهار محبت به یكدیگر نوعى تحیت و التفات دارند كه گاهى جنبه لفظى دارد و گاهى به صورت عملى است. در اسلام نیز «سلام» یكى از روشنترین تحیتها است و طبق آیه فوق، همه مسلمانان موظفاند كه سلام را بهطور عالىتر و یا لااقل مساوى جواب گویند. از آیات قرآن استفاده مى شود كه سلام یك نوع تحیت است. در آیه 61 سوره نور مى خوانیم: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنفُسِكُمْ تَحِیةً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَرَكَةً طَیبَةً»؛ «و هنگامى كه وارد خانه اى شدید، بر یكدیگر به عنوان تحیت الهى سلام بفرستید، تحیتى پر بركت و پاكیزه.» در این آیه، «سلام» كه هم مبارك است و هم پاكیزه، به عنوان تحیت الهى معرّفى شده است. ضمناً مى توان از آن استفاده كرد كه معناى «سلامٌ علیكم» در اصل «سلام اللّه علیكم» است؛ یعنى درود پروردگار بر تو باد! یا خداوند تو را به سلامت بدارد و در امن و امان باشى! به همین جهت، سلام كردن یك نوع اعلام دوستى و صلح و ترك مخاصمه و جنگ محسوب مى شود.
از پاره اى آیات قرآن استفاده مى شود كه تحیت اهل بهشت نیز سلام است.
چنانكه در آیه 23 سوره ابراهیم و آیه 10 سوره یونس درباره بهشتیان مى خوانیم: «تَحِیتُهُمْ فِیها سَلامٌ»؛ «تحیت آنها در آن [بهشت] سلام است.»
از آیات قرآن استفاده مى شود كه در اقوام پیشین نیز تحیت به معناى سلام (یا چیزى معادل آن) بوده است؛ چنانكه در آیه 25 سوره ذاریات در داستان ابراهیم مىخوانیم: «هنگامى كه فرشتگان مأمور مجازات قوم لوط به صورت ناشناس بر او وارد شدند، به او سلام كردند و او هم پاسخ آنها را به سلام داد: «إِذْ دَخَلُوا عَلَیهِ فَقَالُوا سَلَمًا قَالَ سَلَمٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ»؛ «هنگامى كه فرشتگان بر حضرت ابراهیم وارد شدند، سلام كردند و حضرت ابراهیم گفت سلام بر شما افراد ناشناس.»
كلمه سلام به سه صورت: «سلامٌ»، «سلاماً» و «سلامٍ» 43 مرتبه در قرآن وارد شده است و این بر اهمیت آن دلالت مى نماید. یكى از نامهاى بهشت «دار السلام» است كه دو بار در قرآن مطرح شده است. دار السلام یعنى سر منزل سعادت و سلامت. خداوند در قرآن كریم به چند پیامبر با ذكر نام آنها سلام و درود و تحیت فرستاده است كه عبارت اند از: «سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِى الْعالَمِینَ»، (4) «سَلامٌ عَلى اِبْراهِیمَ»، (5) «سَلامٌ عَلى مُوسَى وَهارُونَ» (6).
سلام، اوّلین سخن
امام صادق علیه السلام مى فرماید: «مَنْ بَدَءَ بِكَلامٍ قَبْلَ سَلامٍ فَلا تُجِیبُوهُ؛ (7) هر كس پیش از سلام آغاز به سخن كرد، پاسخش را ندهید.» و نیز آن حضرت مى فرماید: «اَلسَّلامُ قَبْلَ الْكَلامِ؛ (8) سلام قبل از آغاز به كلام است.» در روایتى از رسول اكرم صلى الله علیه وآله آمده است: «لا تَدْعُ اِلى طَعامِكْ اَحَداً حَتّى یسَلِّمَ؛ (9) كسى را قبل از آنكه سلام كند، به غذایت دعوت نكن.»
حضرت على علیه السلام نیز فرمودند: «اِذا دَخَلَ اَحَدُكُمْ مَنْزِلَهُ فَلْیسَلِّمْ عَلى اَهْلِهِ یقُولُ السَّلامُ عَلَیكُمْ فِاِنْ لَمْ یكُنْ لَهُ اَهْلٌ فَلْیقُلِ السَّلامُ عَلَینا مِنْ رَبِّنا؛ (10) هرگاه یكى از شما وارد منزلش شود، بر خانواده خویش سلام كند و بگوید: درود بر شما! و چنانچه خانوادهاى نداشت، بگوید: سلام از طرف پروردگارمان بر ما باد!»
با توجه به احادیث و روایات فوق، «سلام» بهترین كلمه است براى شروع و ابراز علاقه و محبت، كه دین مقدّس اسلام ما را به آن سفارش نموده است؛ اما برخى از افراد بهجاى این واژه زیبا و پرمعنا، كلمات غیر مأنوس و بى محتواى دیگرى بكار مىبرند كه چندان درخور مقام و منزلت آنان نمىباشد و باید تا حد امكان از آنها دورى نمود.
پاداش سلام و جواب آن
حضرت على علیه السلام مى فرمایند: «لِلسَّلامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعَةٌ وَسِتُّونَ لِلْمُبْتَدئ وَواحِدَةٌ لِلرَّادِّ؛ (11) سلام هفتاد حسنه دارد كه شصت و نه حسنه اش براى سلام كننده و [فقط] یك حسنه اش براى پاسخ دهنده است.»
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: «مَنْ قالَ سَلامٌ عَلَیكُمْ فَهِىَ عَشْرُ حَسَناتٍ وَمَنْ قالَ سَلامٌ عَلَیكُمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ فَهِىَ عِشْرُونَ حَسَنَةً وَمَنْ قالَ سَلامٌ عَلَیكُمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ فَهِىَ ثَلاثُونَ حَسَنَةً؛ (12) هر كس بگوید: درود بر تو باد! برایش ده حسنه است. و اگر بگوید: درود و رحمت خدا بر تو باد! براى او بیست حسنه است. و اگر بگوید درود و رحمت و بركتهاى خدا بر تو باد! براى او سى حسنه است.» از این حدیث دو امر فهمیده مى شود:
1. جامعیت دین: اسلام دین جامعى است و در تمام شئون زندگى داراى برنامه است و براى ریز و درشت زندگى، رهنمودهاى مخصوص خودش را دارد؛
2. انجام كار نیكو به احسن وجه: حال كه آدمى مىخواهد كارى را انجام بدهد، چه خوب است آن را به بهترین نحو به انجام برساند تا ثواب كامل دریافت كند.
مراحل سلام
در توضیح المسائل مراجع عظام آمده است كه در غیر نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگوید؛ مثلاً اگر كسى گفت: «سلام علیكم» در جواب بگوید: «سلام علیكم و رحمة اللَّه» و اگر گفت: «سلام علیكم و رحمة اللَّه» در جواب بگوید: «سلام علیكم و رحمة اللَّه و بركاته». (13)
در متون روایى وارد شده است كه حضرت على علیه السلام بر جماعتى مى گذشت و بر آنها سلام كرد. آنان در پاسخ خویش عبارت «وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوانُهُ» را آوردند. حضرت فرمود: «لا تُجاوِزُوا بِنا مِثْلَ ما قالَتِ الْمَلائِكَةُ لِاَبِینا اِبْراهِیم؛ (14) براى ما از حدّ سلام ملائكه به پدر ما ابراهیم تجاوز نكنید.»
در تفسیر «درّ المنثور» مىخوانیم: شخصى به پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله وسلم عرض كرد: «السَّلامُ عَلَیكَ» پیامبر فرمود: «السَّلامُ عَلَیكَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ». دیگرى عرض كرد: «السَّلامُ عَلَیكَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ»، پیامبر فرمود: «وَعَلَیكَ السَّلامُ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ». نفر دیگرى گفت: «السَّلامُ عَلَیكَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ»، پیامبر فرمود: «وَعَلَیكَ» و هنگامى كه سؤال كرد: چرا جواب مرا كوتاه بیان كردید؟ فرمود: قرآن مىگوید تحیت را به طرز نیكوترى پاسخ گویید؛ اما تو چیزى باقى نگذاشتى. در حقیقت، پیامبر در مورد نفر اوّل و دوم تحیت به نحو احسن گفت؛ اما در مورد شخص سوم به مساوى؛ زیرا جمله «عَلَیكَ» مفهومش این است كه تمام آنچه گفتى بر تو باد. (15)
نحوه سلام گفتن
امام صادق علیه السلام فرمودند: «اِذا سَلَّمَ اَحَدُكُمْ فَلْیجْهَرْ بِسَلامِهِ وَلا یقُولَ سَلَّمْتُ وَلَمْ یرُدُّوا عَلَىَّ وَلَعَلَّهُ یكُونُ قَدْ سَلَّمَ فَلَمْ یسْمِعْهُمْ فَاذا رَدَّ اَحَدُكُمْ فَلْیجْهَرْ بِرَدِّهِ وَلا یقُولَ الْمُسْلِمُ سَلَّمْتُ فَلَمْ یرُدُّوا عَلَىَّ؛ (16) هر گاه یكى از شما سلام كند، باید واضح و آشكارا سلام كند تا اینكه نگوید سلام كردم ولى جوابم را ندادند؛ زیرا امكان دارد سلام كرده باشد و به آنان نشنوانده باشد. و نیز هر گاه یكى از شما بخواهد جواب سلام را بدهد، بلند پاسخ دهد؛ تا اینكه مسلمانى نگوید سلام كردم ولى جوابم را ندادند.»
در این حدیث دو نكته نهفته است:
1. كارها را به صورت ناقص انجام ندهید. برخى ناقص سلام مى كنند یا نصفه و نیمه جواب مىدهند، پس باید روشن و شفاف سلام كرد و جواب داد؛
2. مردم را به سوء ظن نیندازید، زیرا بسیارى از كارها كه رخ مى دهد، منشأ آن سوء ظن مى باشد، در حالى كه اساس اسلام بر حسن ظن است.
نكته دیگر در مورد نحوه سلام كردن، رعایت حال افراد ضعیف در جامعه است.
امام رضاعلیه السلام فرمودند: «مَنْ لَقِىَ فَقِیراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَیهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلى الْغَنِىِّ لَقِىَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ وَهُوَ عَلَیهِ غَضْبانُ؛ (17) هر كس به فقیرى سلام كند، بر خلاف آنگونهاى كه به غنى سلام مى كند، خدا را در قیامت ملاقات مىكند، در حالى كه خدا بر او خشمگین است.»
امامان بزرگوار ما با نقل این احادیث در پى آن بودند كه ارزش را مشخص و نظام ارزشى را تغییر دهند؛ به همین جهت، تقوا، شجاعت و دلیرى را معیار و ملاك قرار دادند؛ چون این خصوصیات در درون انسان است و سبب ارتقاء نفسانى مى شود؛ ولى پول و شهرت خارج از وجود آدمى است و تعالى روحى محسوب نمى شود.
آغاز كننده سلام
امام صادق علیه السلام مى فرمایند: «یسَلِّمُ الْصَغِیرُ عَلَى الْكَبِیرِ وَالْمارُّ عَلَى الْقاعِدِ وَالْقَلِیلُ عَلَى الْكَثِیرِ؛ (18) كوچك به بزرگ سلام مى كند و كسى كه مى گذرد، بر كسى كه نشسته سلام مى كند و جماعت كمتر بر جماعت بیشتر سلام مى كند.» در حدیث دیگرى چنین آمده است: «اِذا لَقِیتْ جَماعَةٌ جَماعَةً فَسَلَّمَ الْاَقَلُّ عَلَى الْاَكْثَرِ وَ اِذا لَقِىَ واحِدٌ جَماعَةً سَلَّمَ الْواحِدُ عَلَى الْجَماعَةِ؛ (19) هرگاه گروهى به گروه دیگر رسیدند، جماعت كمتر بر جماعت بیشتر سلام كند و اگر یكى، گروهى را ملاقات نماید، آن یك نفر بر آن گروه سلام كند.»
امام صادقعلیهالسلام فرمودند: «اِذا سَلَّمَ الرَّجُلُ مِنَ الْجَماعَةِ أَجْزَأَ عَنْهُمْ وَاِذا رَدَّ واحِدٌ أَجْزَأَ عَنْهُمْ؛ (20) هر گاه یك نفر از جماعتى سلام بگوید، از دیگران مجزى است و هر گاه یك نفر جواب بدهد، از جماعتى كفایت مى كند.»
به چه افرادى سلام كنیم؟
در این مورد، روایتى از امام صادق علیه السلام وارد شده است كه حضرت فرمودند: «مِنَ التَّواضُعِ اَنْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ لَقِیتَ؛ (21) یكى از نشانه هاى تواضع و فروتنى این است كه با هر كس ملاقات كردى، سلام بگویى.» رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم فرمودند: «اَوْلَى النَّاسِ بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلامِ؛ (22) نزدیكترین مردم به خدا و رسولش كسى است كه [كلامش را] با سلام آغاز كند.»
حضرت رسول اكرم صلى الله علیه وآله كه نمونه كامل و تكمیل كننده مبانى اخلاقى و اجتماعى اسلام است، به كودكان سلام مى كرد تا به عنوان یك روش اخلاقى در بین مردم همچنان باقى بماند. در روایتى مى خوانیم: «خَمْسٌ لا أَدَعُهُنَّ حَتَّى الْمَماتِ... وَالتَّسْلِیمُ عَلَى الصِّبْیانِ؛ (23) پنج چیز است كه تا آخر عمر آنها را رها نمى كنم... و [یكى از آن پنج چیز] سلام كردن بر كودكان است.» سعى حضرت بر آن بود سلام كردن حتى به كوچكتر را به عنوان رسمى پسندیده و به صورت یك اصل و عادت در جامعه ترویج نماید؛ پس سبقت گرفتن در سلام به دیگران، از اخلاق پسندیده پیامبر گرامى اسلام است.
سلام به صیغه جمع
امام صادق علیه السلام در حدیثى فرمودند: «ثَلاثَةٌ تُرَدُّ عَلَیهِمْ رَدَّ الْجَماعَةِ وَاِنْ كانَ واحِداً عِنْدَ الْعِطاسِ تَقُولُ یرْحَمُكُمُ اللَّهُ وَاِنْ لَمْ یكُنْ مَعَهُ غَیرُهُ وَالرَّجُلُ یسَلِّمَ عَلَى الرَّجُلِ فَیقُولُ السَّلامُ عَلَیكُمْ وَالرَّجُلُ یدْعُو لِلرَّجُلِ یقُولُ عافاكُمُ اللَّهُ وَاِنْ كانَ واحِداً فِاِنَّ مَعَهْ غَیرُهُ؛ (24) سه كس هستند كه به صیغه جمع باید به ایشان سلام كرد، هر چند تنها باشند: 1. كسى كه عطسه كند، مى گویى: «خداوند شما را مورد رحمت قرار دهد!» هر چند دیگرى با او نباشد؛ 2. كسى به دیگرى سلام مى كند و مى گوید: «درود بر شما باد!»؛ 3. كسى كه براى دیگرى دعا كند، مىگوید: «خداوند شما را سلامت بدارد!» هر چند یكى باشد.» زیرا با او، دیگران (ملائكه) هستند.»
بخل در سلام
امام سجادعلیه السلام مى فرماید: «اَلْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛ (25) بخیل كسى است كه از سلام دادن خوددارى نماید.» رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم مى فرماید: «اَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛ (26) بخیلترین مردم كسى است كه در سلام بخل ورزد.»
احكام سلام (27)
1. انسان باید جواب سلام را چه در نماز و یا در غیر نماز فوراً بگوید و اگر عمداً یا از روى فراموشى جواب سلام را به قدرى طول دهد كه اگر جواب بگوید، جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد، نباید جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن واجب نیست.
2. اگر زن یا مرد نامحرم و یا بچه ممیز (بچه اى كه خوب و بد را مى فهمد) به نمازگزار سلام كند، نمازگزار باید جواب او را بدهد.
3. اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد، معصیت كرده؛ ولى نمازش صحیح است.
4. در حال نماز، انسان نباید به دیگرى سلام كند و اگر دیگرى به او سلام كند، باید طورى جواب دهد كه سلام مقدم باشد، مثلاً بگوید: «السلام علیكم» یا «سلامٌ علیكم» و نباید «علیكم السلام» بگوید.
5. اگر كسى به نمازگزار، غلط سلام كند، به طورى كه سلام حساب نشود، جواب او واجب نیست.
6. باید جواب سلام را طورى بگوید كه سلام كننده بشنود؛ ولى اگر سلامكننده كر باشد، چنانچه انسان به طور معمول جواب او را بدهد، كافى است.
7. جواب سلام كسى كه از روى مسخره یا شوخى سلام مى كند، واجب نیست و احتیاط واجب آن است كه در جواب سلام مرد و زن غیر مسلمان بگوید: «سلام» و یا فقط «علیك».
8. اگر كسى به عده اى سلام كند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است، ولى اگر یكى از آنان جواب دهد، كافى است.
9. سلام كردن مستحب است و خیلى سفارش شده است كه سواره به پیاده و ایستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند.
10. اگر دو نفر با هم به یكدیگر سلام كنند، بر هر یك واجب است جواب سلام دیگرى را بدهد.
11. در غیر نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگوید، مثلاً: اگر كسى گفت: «سلامٌ علیكم» در جواب بگوید: «سلامٌ علیكم و رحمة اللّه»
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
1) ر. ك: تفسیر نمونه، ناصر مكارم شیرازى و جمعى از دانشمندان، انتشارات دار الكتب اسلامیه، تهران، 1372، چاپ شانزدهم، ج 4، ص 42 - 46.
2) نساء/86.
3) عوالى اللئالى، ابن ابى جمهور الأحسائى، دار سید الشهداعلیه السلام، قم، 1405 ه. ق، ج 2، ص 51.
4) صافات/79.
5) صافات/109.
6) صافات/120.
7) تحف العقول عن آل الرسول، شیخ ابو محمّد حرانى، ترجمه صادق حسنزاده، انتشارات آل على، 1382، چاپ دوم، ص 432.
8) مستدرك الوسائل، محدث نورى، مؤسسة آل البیت، قم، 1408 ه. ق، ج 5، ص 213.
9) همان، ص 437.
10) خصال، شیخ صدوق، ترجمه آیت اللّه كمره اى، كتابفروشى اسلامیه، تهران، 1351، چاپ پنجم، ج2، ص419.
11) تحف العقول، ص 432.
12) وسائل الشیعه، ج8، ص 444.
13) توضیح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1385 ش، چ چهاردهم، ج1، ص 626.
14) الاصول الكافى، ابى جعفر محمّد بن یعقوب بن اسحق الكلینى الرازى، ترجمه محمدباقر كمره اى، انتشارات مكتبة الاسلامیة، تهران، 1392 ه. ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 471.
15) درّ المنثور، ج2، ص8، به نقل از تفسیر نمونه، مكارم شیرازى، تهران، دارالكتب الاسلامیه، چ16، 1372 ش، ج4، ص46.
16) وسائل الشیعه، ج8، ص 443.
17) همان، ص 442.
18) همان، ص 449.
19) همان.
20) همان.
21) همان، ص 446.
22) همان، ص 438.
23) همان، ص 436.
24) خصال، ج 2، باب پنجگانه.
25) تحف العقول، ص 432.
26) وسائل الشیعه، ج8، ص 440.
27) ر. ك: رساله توضیح المسائل، امام خمینى رحمه الله، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1367، چاپ اوّل، ص 155 و 156، مسئله 1137 تا مسئله 1150.