موادّ نوشته
اشاره
در دو شماره قبل درباره ضرورت حضور هر چه بیشتر حوزویان در عرصه نویسندگى سخن گفتیم و به بررسى جایگاه فنّ نوشتن و هنر نویسندگى در تبلیغ نوشتارى پرداختیم. اكنون زمان آن است كه بحث موادّ نوشته و روش استفاده از آنها را مطرح كنیم.
* * *
براى تولید یك محصول مرغوب، استفاده از موادّ اولیه مرغوب، یك اصل بدیهى و غیر قابل انكار است كه هر تولیدكننده اى از آن آگاهى دارد. تولید یك محصول خوب در كارگاه نویسندگى نیز، نیازمند به كارگرفتن موادّ خوب و مرغوب و چینش و تركیب مناسب آنهاست. این مواد عبارتند از: واژه ها و جمله هایى كه نویسنده انتخاب مى كند و مى سازد. علاوه بر این، مى توان از آیات، روایات، شعر، حكایتهاى كوتاه، كلمات قصار، كنایه و مَثَل نیز استفاده كرد و با كاربرد بجاى آنها بر غناى لفظى و معنوى اش افزود.
در هنگام استفاده از این مواد، دو نكته مهم را باید مورد توجّه قرار داد:
1. عبارت مورد نظر، با متن تناسب كامل داشته باشد و در آن بنشیند. هرگز نباید این مواد مانند وصله اى ناجور و ناهمرنگ بر متن تحمیل شوند و یكدستى آن را به هم بزنند. براى هر نوشته اى بنابر اقتضاى فضاى آن باید عبارتهاى متناسب برگزید و آنها را هنرمندانه لابه لاى واژه ها و جمله هاى متن چید.
2. بهتر است دنبال جمله هاى تازه باشیم و سعى كنیم از كلیشه ها و تكرارهاى كسالت آور دور شویم. قطعاً در ادبیات غنى فارسى و جملات ارزشمندى كه در فرهنگ ما وجود دارد، آنقدر ابیات و عبارات زیبا و پرمعنى وجود دارد كه مجبور نباشیم آنها را این همه تكرار كنیم.
اكنون به كار گرفتن مناسب هر كدام از این مواد را در مثال‌هایى بررسى مى كنیم:
1. واژه: واژه ها و كلمات، كوچكترین اجزاى تشكیل دهنده و سازنده یك نوشته اند كه اهمّیت بسیارى دارند و باید با دقّت و وسواس تمام «انتخاب» شوند.
باید دقّت كنیم كه حتّى كلمات مترادف هم عیناً و دقیقاً به یك معنا و در یك جایگاه نیستند. هر كلمه اى با توجه به بار معنایى خاصّ خود، با یك نوع متن، همخوانى دارد. مثلاً «انداختن» براى نوشته هاى ساده و محاوره اى و «افكندن» براى آثار ادبى مناسب است.
2. جمله: پس از اینكه واژه ها با دقّت تمام گزینش شدند، باید درباره چگونگى تنظیم و تركیبشان تصمیم گرفت و جمله هاى پخته و خوش آهنگ و روان ساخت. مثلاً از میان این دو چینش، تركیب اوّل را برگزینید كه هم خوش آهنگ تر است و هم توجّه خواننده را به گونه اى ویژه به معناى عبارت جلب مى كند.
- بسازید خود را با این ابزار و پُر كنید كوله بار خود را از این آذوقه هاى حیاتى (1)
- خود را با این ابزار بسازید و كوله بار خود را از این آذوقه هاى حیاتى پر كنید.
3. آیات و روایات: قطعاً غنى ترین منبع الهام نویسنده مسلمان و پرمحتواترین مطلبى كه مى تواند به مخاطب عرضه كند، آیات و روایات است. به خصوص اگر بتواند از قالبهاى كلیشه اى بگریزد و آیات و روایات را با متن نوشته خود در هم آمیزد، مانند: - «شهیدان از نژاد نورجویان پروانه صفتى بودند كه بال و پر زدن در روشناى سپیده دم عروج و شمیم دل انگیز بهشت رضوان «عِنْدَ رَبِّهِمْ یرزَقُون»شان كرد و بر سریر «عَلَى الاَرائِكِ ینْظُرُون»شان نشاند. هر چند هنوز پروانه هاى بسیارى «وَمِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِر»اند! «یا لَیتَنا كُنَّا مَعَكُمْ فَنَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً.» (2)
- «امّا دهر [مأموریت دارد] هیچ كس را ناآزموده رها نكند؛ صبورانه در كمین مى نشیند تا تو را به دام امتحان درآورد و كارت را یكسره كند كه: «اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرصاد.» (3)
- فرازى از كتاب «از همدلى تا همراهى» را ببینیم كه نویسنده با استفاده بجا از روایت، به زیبایى بر قدرت اقناع نوشته خود افزوده است: «شاید بعضی ها خدا را نشناسند یا ایمانشان چنان سست و كمرنگ باشد كه براى علم و آگاهى خدا از اعمالشان حسابى باز نكنند؛ امّا از مردم شرم مى كنند. براى آبروى خود هم كه شده، مسائلى را رعایت مى كنند. امّا اگر پاى دیگران در میان نباشد، به وقیحانه ترین كارها هم تن در مى دهند و حیا هم نمى كنند.
سؤال این است كه آیا آنان خود را هم از یاد برده اند؟ چرا از خویشتن شرم نمى كنند؟ مگر خود را آدم نمى دانند؟
چه سخن زیبا و روانكاوانه اى دارد امیرالمؤمنین علیه السلام كه مى فرماید: كسى كه از مردم شرم كند ولى از خودش خجالت نكشد، معلوم است كه خودش نزد خودش ارزش و اعتبارى ندارد! (4) »
4. شعر: شعر به دلیل وزن و آهنگى كه دارد و این كه معمولاً با عنصر خیال و آرایش هاى لفظى و معنوى همراه است، دلنشین است. براى استفاده از شعر، مى توان به جاى نقل عین بیت، با استفاده از كلمات و مفاهیم آن، ذهن خواننده را متوجّه آن بیت نمود. مثلاً مى توانیم بگوییم: «بیایید دست در دست هم بر سقف فلك گل برافشانیم و براى آینده سرزمینمان طرحى نو در اندازیم.»
گاهى آوردن یك شعر بجا و متناسب، تأثیر شگرفى بر متن مى گذارد و كار چندین صفحه سخن را انجام مى دهد. به این مثال توجه كنید:
- سادگى و خامى است كه كسى خود را در معرض دید و تماشاى نگاه هاى مسموم و چشم هاى ناپاك قرار دهد و به دلبرى و جلوه گرى بپردازد و خیال كند بیماردلان و رهزنان عفاف را به وسوسه نمى اندازد و از زهر نگاه ها و نیش پشه هاى شهوت در امان مى ماند.
هر شاخه كه از باغ برون آرد سر در میوه آن طمع كند راهگذر! (5)
5. حكایات: در گنجینه گرانبهاى ادب فارسى، حكایات زیبا و حكیمانه اى وجود دارند كه چه بسیار یارى گر نویسندگان مى شوند در بیان مطلب. حكایت را مى توان به عنوان مطلع، مقطع، یا بخشى از متنِ نوشته آورد و از زیباییهاى داستانى و محتوایى آن بهره برد.
- در زمان قدیم مردى كه دو جوال شیشه بار الاغ خود كرده بود، مى خواست وارد شهرى شود. دروازه بان جلو آمد و با چماقى كه در دست داشت ضربه محكمى به بار او زد. بعد ضربه دیگرى نواخت و پرسید: «چه دارى؟» جواب داد: «اگر یك چوب دیگر بزنى، هیچ!»
تحصیل دانشجویان ما هم [از بسیارىِ تعطیلات] حكم همان جوان شیشه را پیدا كرده كه هر روز یك چوب به پیكرش خورده و دارد كار به جایى مى رسد كه اگر یك چوب دیگر بخورد، باید گفت دیگر هیچ چیز بارش نخواهد بود! (6)
6. كلمات قصار: در گفته ها و نوشته هاى بزرگان ادبى، مذهبى، علمى، سیاسى و... گاه عبارات كوتاهى وجود دارند كه لبریز از زیبایى اند و از عمق و غناى محتوایى خاصّى برخوردارند. مى توان این عبارتهاى كوتاه و پرمحتوا را به زیبایى در متن خود نشاند.
- عشقهاى فردى و محبوبیت هاى شخصى (به ویژه از نوع پنهانى اش) آزمونى حسّاس و معبرى لغزنده و جاده اى خطرناك است كه بدون چراغ ایمان و عصاى پروا و سپر خودسازى، انسان به راحتى مى لغزد و به عمق درّه پرتاب مى شود.
از حضرت امام رحمه الله نقل است كه فرمود: خدا نكند قبل از اینكه انسان خودش را بسازد، دنیا به او روى آورد! (7)
7. مَثَل: مَثَلها عبارات كوتاهى هستند كه نشان دهنده روحیات و افكار جامعه مى باشند. عباراتى كه از عمق گذشته یك جامعه سرچشمه گرفته اند و آنقدر زلال و روان بوده اند كه متن تاریخ را پشت سر نهاده و به روزگار ما رسیده اند. یك مثل كوتاه مى تواند گستره اى از معانى را انتقال دهد.
- آیا باید سرهاى پرغرور به سنگ شكست بخورد تا تنبّه و بیدارى حاصل شود؟ كاش آنچه را پیران در خشت خام مى بینند، جوانها در آینه بتوانند دید! (8)
- تنها تو نیستى كه دوست دارى حرفها را در آینه عمل تماشا كنى و تنها تو نیستى كه از رفتار، بیش از گفتار تأثیر مى پذیرى. اینكه از قدیم گفته اند «دو صد گفته چون نیم كردار نیست» حرف درستى است. گاهى نحوه عمل و رفتار كسى، سرسخت ترین آدمها را هم نرم مى كند. (9)
8. كنایه: كنایه ها در زبان فارسى جایگاه خاصّى دارند. بسیارى از معانى را كه با بیان عادّى نمى توان گفت، یا گفتنشان لذّتبخش نیست، فقط با این زبان مى توان بیان كرد. كنایه در واقع سخن گفتن غیر مستقیم است.
- بعضى از سیاستمداران كه خود را گرگ باران دیده مى انگارند، باور نمى كنند كه یك دست صدا ندارد و حالا كه نانشان توى روغن است، از تمام اطرافیان كه كله هایشان بوى قورمه سبزى مى دهد، حرف شنوى دارند. دل را به دریا زده اند و مى تازند؛ امّا امان از لحظه اى كه مى بینند هر چه رشته بودند، پنبه شده است! (10)
* * *
مى بینید كه نویسنده، دنیایى از زیبایى فراروى خود دارد تا از میانشان، موادّ مناسب براى نوشته خود را برگزیند. مهم این است كه بتواند از تمام ابزارهاى موجود و قابل تصوّر، براى غناى اثر خود استفاده كند و خلّاقیت و اندیشه پویا، مهمترین عوامل رسیدن به این توفیق اند.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
1) صمیمانه با جوانان وطنم، سید مهدى شجاعى، انتشارات تربیت، تهران، چ اوّل، 1376، ص 34.
2) از نویسنده.
3) فتح خون، سید مرتضى آوینى، نشر ساقى، تهران، چ دوم، 1381، ص 61.
4) از همدلى تا همراهى، جواد محدّثى، انتشارات كیهان، تهران، چ اوّل، 1376، ج 3، ص39.
5) همان، ص 115.
6) مجموعه آثار طنز ابو القاسم حالت، نشر گوتنبرگ، تهران، چ اوّل، 1376، ج 1، ص 136.
7) از همدلى تا همراهى، ج 3، ص 78.
8) همان، ص 90.
9) همان، ص 97.
10) از نویسنده.