زندگی شخصی و علمی

شیخ  محمدحسين كاشف الغطاء قدّس سرّه(1)
اکبر اسدعلیزاده
طلیعه سخن
آنچه پیش رو دارید نوشته ای است در باره فعالیت ها و سیره  ، علمی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تبلیغی مبلّغ بزرگ جهان اسلام  ، فقيه مدقق، اديب توانا، مورخ، محقق، نويسنده، سخنور، شاعر، سياستمدار، عالم نستوه و ذو ابعاد از خاندان کاشف الغطاء علامه شيخ محمدحسين کاشف الغطاء از مراجع تقلید و عالمان پرفروغ جهان اسلام
ولادت
یکی از مردان بزرگ حوزه نجف اشرف   ، شيخ محمدحسين کاشف الغطاء است. او در سال 1294ق در محله عماره نجف، دیده به جهان گشود.  جد ایشان آیت الله شیخ جعفرکاشف الغطا (1156- 1228ق) سرشناس ترین و پرآوازه  ترین فردِ این خاندان است و فرزندان و نوادگان وی از دانشمندان و مجتهدان بزرگِ جهان تشیع بودند.  
پدر
آیت الله شیخ علی کاشف الغطا(1268-1350ق) پدر بزرگوار شیخ محمدحسین از عالمان و مجتهدان بلندپایه آل کاشف الغطا بود.  ايشان فقيه، اديب، مورّخ، محقّق نويسنده، سخنور، شاعر و سياست مدار دوران خود از عالمان مبارز و بنام آل کاشف الغطاء بود که در نجف اشرف بعد از طي مراحل تحصيل علوم ديني و تلمّذ ، نزد عالمان و فقيهانِ بزرگِ آن دوران به درجه اجتهاد نايل آمد. ايشان در علم، فقاهت و اصول ، يد طولايي داشت و در فلسفه، كلام و سياست، عالمی توانمند بود و در تمام عرصه‌ها تلاشهاي فراواني انجام داد.
دوران تحصیل
محمد حسین در ده سالگی، وارد حوزه علمیه نجف شد. ادبیات عرب ، حساب ، نجوم ، فقه و اصول را با پشتکار و شوق فراوان فرا گرفت. او در کنار تحصیلِ علوم حوزوی به مطالعة عمیق در ادبیات عرب پرداخت . وی ذوق ادبیِ خوبی داشت. از ابتدای نوجوانی ، به نظم و نثر روی آورد؛ به گونه ای که در پانزده سالگی کتاب «العبقات العنبریه» را درباره خاندان خود نوشت و در هفده سالگی ، دروس سطح حوزه را به پایان برد و به دروس خارج فقه و اصول پرداخت. کاشف الغطا در  باره روند تحصیلی خود می نویسد:
هنوز ده سالِ نخستین عمرم به پایان نرسیده بود که از سرچشمة علوم عربی و ادبیات و مبادی فقه و اصول، سیراب شده بودم. در دهه دوم با تلاش پیگیر به فراگرفتنِ حکمت، فلسفه و کلام پرداختم. این علوم را نزد مراجع شیعه در آغاز قرن 13هجری در نجف فرا گرفتم. در این مقطع زمانی، علوم دیگری را نیز از قبیل: بلاغت، ریاضیات، هیئت و امثال آن بلکه فقه و اصول در درس بزرگانی مانند صاحب عروه و صاحب کفایه حضور یافتم.
در دهه سوم عمرم، با اینکه در زمینه فقه، اصول، حدیث و تفسیر، تلاش فراوانی می کردم و بیش تر ساعات شبانه روز خود را به این علوم اختصاص داده بودم. پیش خود احساس کردم که برای فراگیری حکمت و الهیات ، عطش فراوانی دارم؛ از این رو به آموختن کتب صدر المتألهین پرداختم و تقریبا تمامی کتابهای مختصر و مفصل ایشان مانند: مشاعر، عرشیه، شرح هدایه، اسفار و شرح اصول کافی را آموختم.آن گاه به خاطر علاقه ای که به عرفان داشتم از کتابهای دانش عارفان چون فصوص، نصوص، فکوک و بسیاری از مثنویات جلال الدین رومی، جامی، شمس تبریزی و امثال آن بهره گرفتم.
اساتید
 انتخاب استاد یک گام بنیادی برای پیشرفت علمی و اخلاقی است کاشف الغطاء در این میدان با دقت فراوان گام برمی داشت و استادانی شایسته را بر گزید. اوسالها نزد استادان برجسته حوزه نجف، علم و معرفت آموخته است:
الف) اساتید فلسفه، عرفان و ریاضیات وی، بزرگانی چون مصطفی تبریزی، میرزا محمد باقر اصطهباناتی، شیخ احمد شیرازی، علی محمد نجف آبادی، ملا  علی اصغر مازندرانی و حاج آقا رضا همدانی می باشند.
ب)اساتید اصول و فقه در سطوح عالی، کسانی مانند شیخ علی باقر حفید صاحب جواهر، شیخ حسن تویسرکانی، شیخ جعفر گلپایگانی و شیخ عبد الهادی بغدادی را می توان بر شمرد.
ج) اساتید درس خارج، از حضرات و مراجع معظم تقلید وقت آقایان: شیخ الشریعه اصفهانی و آخوند خراسانی در اصول و سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، آقا رضا همدانی و محمد تقی شیرازی در فقه وعلامه محدث نوری در حدیث، رجال و درایه را می توان نام برد .
کاشف الغطا چند دوره در درس خارج فقه واصول آیت الله سید محمد کاظم یزدی و آیت الله آخوند خراسانی شرکت کرد و توانست قله اجتهاد را فتح نماید.  وی کتاب «العروة الوثقی» را به دستور استادش به کمک برادرش شیخ احمد  تنظیم و تدوین کرد. ایشان نخستین شرح را بر این کتاب شریف در 8 مجلد، مشتمل بر مباحث کتاب طهارت وصلاة نگاشته است.
وی از کسانی چون، شیخ میرزا حسین خلیلی نجفی، شیخ علی خاقانی، شیخ عباس بن شیخ حسن آل کاشف الغطا، شیخ عباس بن شیخ علی آل کاشف الغطاء و علامه میرزا حسین نوری، اجازه روایت گرفت.
فعالیتهای علمی
علامه محمدحسين کاشف الغطاء برای گسترش فرهنگ معارف اهل بيت علیهم السلام درعلوم فقه، كلام، فلسفه، فرق، مذاهب و مسائل عقیدتی و سياسي كتابهاي فراوانی از خود به یادگار گذاشته است. او توانست فرهنگ اصيل اهل- بيت علیهم السلام را در سده‌هاي اخير به وسيله قلم، بيان و سخن خود در تمام گيتي گسترش دهد. خاندان کاشف الغطاء نوابغ زيادي را از اهل دانش و ادب به جامعه اسلامی تحويل دادند؛ ولي از ميان آنها علامه محمدحسين کاشف الغطاء از جمله كساني بود كه نجف در طول تاريخ خود، او را از بزرگ ترين شخصيت های علمی و سیاسی مي‌شناسد.
مرحوم کاشف الغطا درباره روند فعالیتهای علمی، تحقیقی و نگارشی خود، نوشته است:
نخستین اثری که به رشته تحریر در آوردم، کتاب «العبقات العنبریه فی طبقات الجعفریه» بود که در دو مجلد شامل ادبیات، تاریخ، شرح حال شخصیتها و مسایل گوناگون، نگارش یافت. در دهه سوم عمرم، شرح عروة الوثقی را در دو مجلد بزرگ تألیف نمودم، که این نخستین کتاب فقهی ام بود. یک سال پس از فوت سید محمد کاظم طباطبایی، برخی از مؤمنین از من خواستند حاشیه ای بر «تبصره» بنویسم تا طبق آن عمل کنند. در خلال این کارها کتابهای هیئت قوشچی و حجت السعاده و سفرنامه ناصر خسرو را تعریب کردم. اولین کتابی که در حکمت و عقاید نگاشتم کتاب «الدین و الاسلام» بود. کتاب «نزهۀ السمر» را در سفر حج نوشتم، آن گاه دو جلد کتاب «المراجعات الریحانیه» و دو جلد کتاب «التوضیح فی الانجیل و المسیح » را به چاپ رساندم، در این میان به نشر یک سلسله کتابهای پر اهمیت و تصحیح آنها پرداختم. این کتابها عبارتند از : «الواسطه» قاضی جرجانی، «المعالم الاصابه»، «دیوان سعید الحبوبی»، «سحر بابل» و مانند آن.
مرجعیت و زعامت
کاشف الغطاء فقط مرد میدان علم و پژوهش نبود، اهل جهاد و دفاع از عزّت و استقلال مسلمانان بشمار می رفت خود او می گوید: در سال 1332ق، همزمان با آغاز جنگ جهانی اول به نجف بازگشتم و به ارشاد و دعوت مردم پرداختم؛ چندین بار برای مبارزه با دشمنان اسلام به جهاد رفتم. پس از آنکه جنگ پایان یافت، استاد بزرگوارم سید محمد کاظم طباطبایی وفات کرد. پس از رحلت وی دایره مرجعیت به سوی ما گسترش یافت، پس ناچار شدم رساله های عملیه گوناگونی بنویسم. این رساله ها عبارت بودند از: «الوجیزه» به صورت کوچک و بزرگ، به فارسی و عربی؛ «حاشیه بر تبصره» علامه و «حاشیه بر عروه» که شامل گرانبهاترین تحقیقات در زمینه مسایل فقهی است. همچنین «تعلیقه بر سفینة البحار» نیز که در چهار جلد ترتیب یافته از جمله نوشته ها است.
کتاب «الآیات البینات» را که شامل چهار رساله مهم است تألیف نمودم. این چهار رساله عبارتند از: ردّ امویان، بهائیت، وهابیت، و مادی گری. پیش از جنگ جهانی دوم «تحریرالمجله» را در پنج مجلد نوشتم که منزلت و جایگاه آن نزد اهل فن، روشن است و مهم تر از همه، کتاب «اصل الشیعه و اصولها» را نگاشتم  و جزوه ای به نام «الارض و التربه الحسینیه» را به آن ملحق نمودم. در تمام دوران زندگی ام نامه های فراوانی از نقاط مختلف جهان به بنده می رسید.این نامه ها مشتمل بر پرسشهای مشکلی درباره اصول دین، فروغ دین و فلسفه احکام بود. علاوه بر اینها استفتاهایی نیز درباره فروع فقهی و مسایل علمی به دستم می رسید و طبعا پاسخ آنها را با خود سؤال می فرستادم و تنها مقدار کمی از پرسشها نگهداری شده است.در عین حال از همین مقدار اندک، مجموعه ای را در یک جلد بزرگ به نام «دائرة المعارف العلیا» جمع آوری نمودم.
آن گاه تصمیم گرفتم مسایل علمی و بحثهای نظری را در یک کتاب و مسایلی را که مربوط به پیامبر و خاندان اوست و اهل منبر و گویندگان از آن استفاده کنند در کتاب دیگری بنویسم. در آن زمان سِنّم به هفتاد رسیده بود، سحرگاهی، پس از آنکه از برنامه های سحر فارغ شده بودم و در سجاده ام در انتظار طلوع فجر نشسته بودم، خوابی سبک بر من مسلط شد که بر اثر آن احساس کردم در جهان دیگری غیر از این جهان هستم. در آن عالم، فرشته ای به صورت انسان، یا انسانی به صورت فرشته در نظرم مجسم شد که می گفت: برای چه و چقدر درباره «فردوس» سهل انگاری می کنی؟ از او پرسیدم: سرورم! فردوس چیست؟ در پاسخ گفت: همان کتابی که تصمیم گرفته ای آن را بنویسی. بدان که این کتاب، فردوس تو و شیعیان ما است.
سرانجام کاشف الغطاء موفق گردید کتاب الفردوس الاعلی و جنة المأوی را بنویسد که با پاورقی های شهید قاضی طباطبایی منتشر شده است.
ایجاد تحول در حوزه نجف
مرحوم علامه كاشف الغطاء در حوزه نجف تحولات نويي را ايجاد كردند. اولين اقدام علامه تحول در شيوه آموزشي حوزه نجف بود. دومين اقدام علامه تحول در شيوه فقه در حوزه بود. به دليل اينكه حوزه نجف پیش از کاشف الغطاء در محيط سنتي رشد يافته و سنتهاي علمي و اجتماعيِ قرون متوالي و متمادي به منوالِ سنتي استمرار يافته و بيش تر جنبه‌هاي فقهي در اين حوزه ، گسترش يافته بود.
اولين اقدام علامه، تحول در روشها و شيوه‌هايي در ارائه و عرضه علوم ديني بود. او توانست در حوزه نجف ، تحولي را ايجاد كند. مرحوم کاشف الغطاء توانست در آموزش علوم ديني اين حوزه كه عمدتا بر فقه و اصول استوار بود روش تازه‌اي در پيش بگیرد و جايگاه مناسب‌تري را براي علم كلام، فلسفه، شعر و ادبيات را در حوزه آموزشي نجف ايجاد كند. از آنجا كه خود فقيه، متكلم، حكيم، اديب، شاعر، و فیلسوف بود و در سنت علمي حوزه نجف كمتر اتفاق مي‌افتاد كه عالمي همه اين تواناييها را در خود جمع كرده باشد. معمولا كسي كه عهده دار مرجعيت مي‌شد تمام تلاش خود را به فقه معطوف مي‌كرد و توجه چنداني به كلام، فلسفه، ادبيات و خطابه نداشت؛ ولي علامه کاشف الغطاء نه تنها به فقه، بلكه همسان آن به فلسفه، كلام، شعر، ادبيات و خطابه نيز توجه داشت و توانست حوزه نجف را با اين شيوه جديد آشنا كند و اين مسائل را جز دروس حوزه نجف قرار دهد و تحول بزرگي در اين حوزه ايجاد كند. اين توفیق جز به خاطر اطلاعات گسترده علامه کاشف الغطاء در علوم و فنون حوزوي نبود. كه در پيشبرد اهداف ايشان كمك فراواني كرد.
دومين تحول ايشان در نجف در حوزه فقه بود. عادت فقهاي نجف بر اين بود كه يكي از متون فقه اماميه را به عنوان مبناي درس خود قرار مي‌دادند و شرح، تنبيه و تعليقي برآن مي‌نوشتند. تا پيش از مرحوم علامه کاشف الغطاء سابقه نداشت كه يك فقيه شيعي به كتاب فقهي اهل سنت مراجعه كند و بر آن حاشيه و يا تعليقه‌اي بنويسد و آن را با فقه اماميه مقايسه كند؛ اما كاشف الغطاء براي اولين بار در حوزه علميه نجف، اين كار را انجام داد.
ایشان به تألیف كتابي به نام تحرير المجله كه مقايسه فقه، حنفي و شيعه است دست زد  و اين كتاب از تلاشهاي پيشتاز و پيشگام ايشان در عرصه مقايسه فقه شيعه و حنفي است كه بر اساس مجله «الاحكام العدليه» دولت عثماني نوشته شد كه در دانشگاه حقوقِ اغلب كشورهاي اسلاميِ عربي تدريس مي‌شد. از مهم ترين منابع فقهي، حقوقي و عربي و اساسي‌ترين مباني قضاوت، علماي حقوق و متخصصان اين فن بود.
کاشف الغطاء به ارزش فقهي اين كتاب اعتراف مي‌كند و بر همين اساس، يك فقه مقارني را تطبيق مي‌كند و فقه حنفي را با فقه اماميه به صورت مقايسه ای مي‌نويسند. غير از اين تحول، نوآوريهایي كه ايشان در فقه داشته در نوع خود بي‌نظير بود. علامه کاشف الغطاء، مجتهدي نوانديش بود كه همتاي او در ميان علماي مسلمان، كمتر يافت مي‌شود. اگر كسي به مباحث فقهي او مراجعه كند اين كلام را با تمام وجود تأيید مي‌كند گذشته از تبحر علمي شگرف، شناخت گسترده ايشان از زبان عربي و تسلط بر بلاغت و بيان او را در فتح قله های علمي، ياري مي‌كرد.
به دليل نوانديشي ديني ايشان، از سراسر دنيا براي وی نامه‌هايي فرستاده مي‌شد. وی آوازة بلندي داشت به حدي كه از سراسر دنيا براي ايشان نامه و استفتاء مي‌آمد؛  مثلا استفتائاتي از آفريقا، آمريكا و ... برای ايشان فرستاده مي‌شد. مجموع اينها چندين كتاب شده است. دايره المعارف العليا در 2 مجلد، الفردوس الاعلي و جنة الماوي را مي‌توان از اين مجموعه نام برد.
شاگردان
تدریس یکی از وظایف بزرگان عالمان دین و از بهترین شیوه های ارائه خدمات فرهنگی است. کاشف الغطاء در طول سالیان دراز تدریس، شخصيتهاي بسیاری را تربیت کرده است. آیات اعظام و محققان گرانقدر مثل سید محسن حکیم(از مراجع تقلید)، محمد جواد مغنیه (نویسنده معروف) و شهید قاضی طباطبایی(امام جمعه تبریز)، شيخ محمدحسين زين العاملي، سيد محمد رضا شرف الدين، شيخ محمد رضا حراوي، شيخ كاظم كاشف الغطاء، شيخ عبدالمهدي حفاجي، شيخ عبدالواحد مظفر، شيخ عبدالحسن قرمطي، شيخ عبدالحميد حقي، سيد صدرالدين حسني، شيخ محمد علي نعمت العاملي، شيخ موسي حسامي، شيخ مهدي ساعدي، شيخ مهدي حجار، شيخ قاسم وائلي و شيخ علي خاقاني از شاگردان برجسته اين مرد بزرگ ، محسوب می شوند كه هر كدام در زمان خود، ستارگان درخشاني در عالم فقه و فقاهت و مبلغ معارف اهل بيت علیهم السلام بودند.
تربیت عالمان و محققان و مؤلفان و خطیبان بزرگی چون چهره های فوق گوشه ای از تلاش های فرهنگی ایناین مرجع بزرگ را نشان می دهد.
نگارش آثار علمی
علامه ذو الفنون کاشف الغطاء از نویسندگان برجسته ای است که با قلم روان، شیوا و رسای خود، آثار علمی فراوان و گرانسنگی را در علوم مختلفِ فقه، اصول، فلسفه، تفسیر، عرفان، سیاست، تاریخ، شعر و ادب از خود به یادگار نهاده است. برخی از آنها به همت فرزندان و شاگردان علامه در زمان حیات ایشان و پس از آن به زیور طبع آراسته شده و بخش مهم و زیاد آن هنوز چاپ نشده است که امید است ان شاء الله به زودی در موسوعة الامام کاشف الغطاء به زیور طبع آراسته شود.
الف) آثار چاپی
. آثار چاپ شده علامه عبارتند از: تحرير المجله (5 مجلد)، المراجعات الريحانيه (2مجلد)، الفردوس الاعلي با تعليق قاضي طباطبايي، جنة المأوي با تعليق قاضي طباطبايي، الدين والاسلام(2 مجلد)، أصل الشيعه و اصول‌ها، العبقات العنبريه ج1، عقود حیاتی، نبذه من السياسه الحسينيه، المجالس الحسينيه، عين الميزان في نقد الجرح والتعديل، مقتل الحسين علیه السلام، الآيات البينات(شامل چهار رساله، المواكب الحسينيه، نقض فتاوي الوهابيه، رد الملاحدة، خرافات البابية)، الميثاق العربي الوطني، التوضيح في بيان حال الإنجيل والمسيح، مبادي الإيمان، الدروس الدينية، الأرض و التربة الحسينية، صحائف الأبرار في وظائف الأسحار، نظم كشف الأستار عن وجه الغائب عن الأبصار، المثل العليا في الإسلام لا في بحمدون، سحر البيان في الخطب الثمان، قضية فلسطين الكبري (حاوي، خطبه و فتاوي كاشف ‌الغطاء درباره فلسطين)، في‌الحكمة والسياسية، مختار من شعراء الأغاني، تعليقة علي تبصرة المتعلمين علامه حلي، الحاشية علي العروة الوثقي، الحاشية علي عين الحياة، زاد المقلدين (سؤال و جواب فارسي)، تعليقات علي سفينة النجاة، تعليقات علي المكاسب، وجيزة الأحكام، سؤال و جواب في الفتاوي الفقهية، مناسك حج (فارسي)، تعليقه بر شرح نهج‌البلاغة عبده،  تعليقي بر سحر بابل و سجع البلابل، تصحيح ديوان السيد محمد سعيد الحبوبي تصحيح معاني حروف المباني، تصحيح الوساطة للقاضي الجرجاني، تصحيح معالم الإصابة في الكاتب والكتابة، الكلم الجامعة والحكم النافعة، تعليقة علي أمالي المرتضي علم الهدي، حاشيه‌اي بر مجمع الرسائل.
ب) آثار خطي
آثار خطي علامه كاشف الغطاء عبارتند از: الدين و الاسلام ج 3، شرح العروة الوثقي (طهارة‌ و صلاة) اولین شرح کتاب العروة الوثقی، 7مجلد؛ وجیزة في احکام الطهارة، دائرة المعارف العليا 2مجلد، كناشة 2مجلد؛ تعلیقة علی کتاب الوجیز في تفسیر القرآن العزیز للشیخ علی محی الدین، كشكول، الحسن من شعر الحسين، مغني الغواني في مختصر الأغاني 5 مجلد، تعريب كتاب هيئت قوشچي، تعريب سفرنامه ناصرخسرو؛ تعريب رسالة حجة السعادة في حجة أسرار الشهادة؛ حركة الجهادية، إثبات المبدأ و المعاد و رد لحود الإلحاد؛ نزهة السمر و نهزة السفر؛ تنقيح الاصول يا تنقيح المقال في مباحث الألفاظ، رسالة کبیرة في الموحد و الملحد، رسالة في الجمع بين الأحكام الظاهرية والواقعية، حاشية علي رسائل الشيخ الأنصاري، حاشية علي كفاية الأصول، حاشية علي قوانين الأصول، حاشية علي الفصول، حاشیة علی رسالة الوجود ملاصدرا، تعلیقات علی الفتنة الکبری للدکتور طه حسین، تعلیقات علی الروضة البهیة، تعليقات علي ادب الكاتب، العبقات العنبريه 2مجلد.
فرزندان
علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در تاریخ ذی قعده 1373 قمری پس از عمری جهاد علمی و عبادی و خدمت فرهنگی در گذشت و از ایشان چهار فرزند؛ دو پسر به نام عبد الحلیم و شریف و دو دختر به یادگار مانده است.  عالم مجاهد و وارسته، شیخ عبد الحلیم، به رحمت خدا رفته و شیخ شریف حفظه الله در حال حاضر، رئیس مدرسه و مؤسسه انتشاراتیِ امام کاشف الغطا و حافظ آثار اوست.
موسوعه علامه کاشف الغطاء
این توضیح، لازم است که در مرکز احیای آثار اسلامی وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات، پس از جمع آوری تمام آثار چاپی و خطی علامه كاشف الغطا، در سال 1388.ش تصحیح و تحقیق آنها شروع شده و ان شاء الله در بیش از40 مجلد به چاپ خواهد رسید.
ادامه دارد ...