بدبینی و سوء ظن نسبت به دیگران، از جمله مواردی است که می‌تواند حس خوب زندگی را تخریب کند.
از جمله صفات و خصوصیاتی که در زندگی زمینه‌ساز دردسرهای بزرگی شده، منفی‌نگری و بدبینی است. منفی‌نگری همچون سم مهلکی است که در انواع ارتباط انسان‌ها تأثیر مخربی بر جای می‌گذارد. این ویژگی می‌تواند رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با طبیعت و رابطه انسان با همنوعان را با چالش مواجه سازد. در این نوشتار تلاش داریم راهکارهای اخلاقی مقابله با این رفتار را مورد بررسی قرار دهیم.
چشم‌ها را باید شست، جور دگر باید دید
ریشه و علت اصلی بسیاری از بدبینی‌ها را می‌توان نداشتن چشم زیبابین در زندگی دانست. کسی که در زندگی جلوی چشمان خود را مسدود کرده، نمی‌تواند شاهد زیبایی‌های خلقت باشد. کسی که در زندگی، خود را در یک چاردیواری سیاه و تاریک محبوس نموده، به طور مسلم خود را از دیدن زیبایی‌های خلقت محروم کرده است و جز تاریکی چیزی را مشاهده نخواهد کرد. برای عبور از قفس و چاردیواری منفی‌نگری و بدبینی، بهترین راهکار تقویت چشمان زیبابین است.
نگاه زیبا از مهم‌ترین و باارزش‌ترین راهکارهای عبور از بدبینی و منفی‌نگری است؛ راهکار زیبایی که در فرهنگ و سبک زندگی خاندان عصمت و طهارت علیهم‌السلام به روشنی قابل مشاهده است. بهترین و زیباترین شاهد مثال این ویژگی را می‌توان در سبک زندگی حضرت زینب سلام‌الله‌علیها مشاهده کرد؛ همچنان‌که ایشان در سخت‌ترین شرایط زندگی و در اوج مصیبت و بلا و گرفتاری دنیوی، جامعه انسانی را با این ادبیات و فرهنگ آشنا می‌سازد و می‌فرماید: «مَا رَأَیْتُ إِلَّا جَمِیلًا»؛[1] «جز زیبایی چیزی ندیدم».
راهکار تقویت چشمان زیبابین
1. اجتناب از تجسس و سرک کشیدن در زندگی دیگران
از راهکارهای اخلاقی نجات از منفی‌نگری، اجتناب از تجسس در زندگی و رفتار دیگران است. تجسس در زندگی دیگران از خطرناک‌ترین کارهای غیر اخلاقی است که می‌تواند زمینه را برای سوء ظن و بدبینی در زندگی تقویت کند. ازاین‌رو در فرهنگ قرآن و روایات به شدت از این موضوع نهی شده است؛ چنان‌که خدای متعال می‌فرماید: «يا اَيُّهَا الَّذِينَ آمَنَوا اِجْتَنِبُوا كَثِيْراً مِنَ الظَّنِ اِنَّ بَعْضَ الظَّنَّ اِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لايَغْتَبْ بَعْضُكُم بَعْضاً»؛[2] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید؛ چراکه بعضی از گمان‌ها گناه است و هرگز [در کار دیگران] تجسّس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند».
2. مرور خوبی‌های دیگران
در زندگی اجتماعی نه‌تنها نباید در رفتار دیگران تجسس کرد، بلکه سزاوار است که به دنبال یادآوری خوبی و نقاط مثبت آنها بود. ازاین‌رو امام حسن عسکری علیه‌السلام می‌فرماید: «خَيْرُ إِخْوَانِكَ مَنْ نَسِيَ ذَنْبَكَ وَ ذَكَرَ إِحْسَانَكَ إِلَيْهِ»؛[3] «بهترین برادرانت کسی است که خطای تو را فراموش کند و نیکی تو را به یاد داشته باشد». این کلید طلایی در تمام مراتب و مراحل زندگی می‌تواند به انسان کمک‌های معجزه‌آسایی داشته باشد؛ برای مثال اگر همه افراد در روابط زناشویی یا در روابط اجتماعی و خانوادگی، خوبی‌های دیگران را به یاد داشته باشند، هیچ‌گاه مناسبات آنها به کدورت و جدایی منتهی نمی‌شود. در زندگی معنوی و ارتباط با خدای متعال نیز سزاوار است انسان همیشه نعمت‌هایی که خدای متعال به او ارزانی داشته را در ذهن خود مرور کند.
خدای متعال در قرآن کریم برای نجات انسان از بدبینی، نعمت‌های فراوانی که به بندگان ارزانی داشته را به او یادآوری کرده و در سوره مبارکه الرحمن بارها این موضوع را به بندگان خود تذکر داده است: «فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ»؛[4] «پس [ای انس و جن!] کدامیک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟» در مناجات شعبانیه نیز به خوبی می‌توان شاهد این درس زیبا از ناحیه امام معصوم علیهم‌السلام باشیم: «وَ أَنْتَ لَمْ تُوَلِّنِی إِلّا الْجَمِیلَ فِی حَیَاتِی»؛[5] «خدایا شما در تمام عمرم جز نیکی و زیبایی با من رفتار نکردی».
3. دوری از کینه‌ورزی
پر شدن قلب از بغض و نفرت نسبت به دیگران، از مواردی است که می‌تواند چشم زیبابین را در زندگی تضعیف کند و زندگی انسان را به سمت بدبینی و سوء ظن نسبت به دیگران سوق دهد. ازاین‌رو در منابع روایی، راهکارهای خوبی برای زدودن کینه در زندگی نقل شده است؛ از جمله: خوبی کردن به دیگران، مطابق کینه رفتار نکردن، هدیه دادن؛ برای نمونه از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله نقل شده است: «تَهادُوا فإنَّها تَذهَبُ بالضَّغائنِ»؛[6] «به یکدیگر هدیه دهید؛ زیرا هدیه، کینه‌ها را می‌برد».
4. پذیرش
در زندگی و روابط اجتماعی با مسائل و رفتارهایی مواجه می‌شویم که رضایت ما را به دنبال ندارد و از طرفی ما نمی‌توانیم تأثیر چندانی در تغییر آنها داشته باشیم. در چنین فضایی به جای مکدر کردن روح و روان خود و به جای اینکه رفتار منفعلانه‌ای داشته باشیم، بهترین گزینه پذیرش وضعیت موجود است. مضامین برخی از روایات به خوبی گویای اهمیت این شاخص و اثر آن در رضایتمندی از زندگی است؛ برای مثال از امام على علیه‌السلام نقل شده است: «احْتَمِلْ أَخَاكَ عَلَى مَا فِيهِ وَ لَا تُكْثِرِ الْعِتَابَ فَإِنَّهُ يُورِثُ الضَّغِينَة»؛[7] «برادرت را با همان وضعى كه دارد، تحمل کن و زياد سرزنش نكن؛ زيرا اين كار، كينه می‌آورد».
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
تقویت شاخص‌هایی همچون پذیرش، دوری از کینه و دشمنی، دوری از تجسس و یادآوری نیکی‌ها و خوبی‌های دیگران می‌تواند روح بدبینی را در زندگی کاهش دهد.
پی‌نوشت:
[1]. ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۱۲۲.
[2]. حجرات: 12.
[3]. علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج۷۵، ص۳۷۹.
[4]. الرحمن: 13.
[5]. علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج۹۱، ص۹۶.
[6].کلینی، الکافی، دار الکتب الإسلامیه، ج ۵، ص۱۴۴.
[7]. حرانی، تحف العقول، ص84.