مسجد البيعه
زمانى كه مردم يثرب با اسلام آشنا شدند، در ايام حج، و در جمره عقبه، براى نخستين‌بار با رسول خدا (ص) بيعت كردند و پس از آن بود كه اسلام در مدينه گسترش يافت. اين رويداد مهمى بود كه مسلمانان عظمت و بزرگى آن را درك كرده و به همين دليل، در محل اين بيعت، مسجدى ساختند كه به نام «مسجد البيعه» شهرت يافت.
تاريخى كه از بناى اين مسجد داريم دست كم به قرن دوم هجرى باز مى‌گردد. به نقل از ابن فهد، مسجد البيعه در سال ١۴۴ هجرى ساخته شده است. اين مطلب بر اساس كتيبه‌اى بوده كه در مسجد البيعه وجود داشته است. وى ذيل حوادث آن سال مى‌نويسد: در اين سال مسجدى بنا شد كه آن را مسجد البيعه مى‌نامند؛ اين مسجد در نزديكى عقبه قرار دارد، جايى كه حدّ نهايى منا از طرف مكه است. مسجد ياد شده، در شِعبى است كه دست چپ كسى است كه از منا به سوى مكه مى‌رود. فاصله مسجد
البيعه تا جمره عقبه يك غَلْوَه ١ يا اندكى بيشتر است. 2همو ذيل حوادث سال ۶٢٠ مى‌نويسد: خليفه عباسى مستنصر بالله، در اين سال مسجد البيعه را كه در نزديكى منا است، تعمير كرد. ٣
اخبارى درباره بازسازى آن در دوره عثمانى به دست سلاطين ترك نقل شده است. همچنين آمده است كه دو كتيبه در اين مسجد هست; يكى به ساخته شدن آن به دست ابوجعفر منصور در سال ١۴۴ هجرى و ديگرى به ساخته شدن آن در دوران مستنصر عباسى در سال ۶٢٩ اشاره دارد. 4
در كتيبه‌اى كه از سال ١۴۴ برجاى مانده و روى ديوار غربى مسجد در خارج از مسجد نصب شده، آمده است: امر عبدالله اميرالمؤمنين ادامه الله ببنيان هذا المسجد مسجد البيعة التى كانت اول بيعة بويع بها رسول اللّه صلى الله عليه و سلم. ۵ و در كتيبه ديگر آمده است:
____________________________________________
١ ) . فاصله‌اى كه يك تير پرتاب ميشود.
٢ ) . اتحاف الورى، ج ٢ ، ص ١٨٠
3) . همان، ج 3، ص 38
۴ ) . التاريخ القويم، ج ۶ ، ص ٢٨
۵ ) . الاثار الاسلامية فى مكة المكرمه، ص ٢١٧
هذا امر عبدالله امير المؤمنين أكرمه اللّه ببنيان مسجد البيعة لحاج بيت الله و ابن السبيل على يدى السرى بن عبدالله فى سنة أربع و أربعين و مائة، أعظم الله أجر أمير المؤمنين فيما أذن له به من عمل صالح أحسن عليه. ١ كتيبه ديگر از زمان مستنصر عباسى و مربوط به سال ۶٢۵ است. اين كتيبه نيز به ديوار جنوبى مسجد البيعه چسبانده شده است.
بنابرين مسجدالبيعه از مساجد مورد توجه حجاج طى قرون متمادى بوده و زيارت مى‌شده است. ابن‌تيميه كه سنت زشت دورى از اماكن متبرّك را پايه گذارى كرده، به صراحت از اين مسجد و اين كه محلى متبرّك باشد، بدگويى كرده است. ٢ اين نشان مى‌دهد كه در عصر وى مسلمانان به شدّت به اين مسجد علاقه‌مند بوده و در آن رفت و آمد داشته‌اند.
مساحت مسجد در آخرين بازسازى ٣٧۵ متر مربع و بدون سقف بوده است.
قطب الدين نهروالى نوشته است كه دو سنگ نبشته در اين مسجد است كه يكى بناى منصور عباسى و ديگرى مستنصر عباسى را در سال ۶٢٩ نشان مى‌دهد. سنگهاى مزبور به ديوار مسجد چسبانده شده است كه ممكن است از بين رفته و آثار اين مسجد از بين برود. مرحوم ابراهيم دفتردار مصر امين، چشمه عين عرفات را تجديد
١ ) . همان، ص ٢١٨
٢ ) . اقتضاء صراط المستقيم، ص ۴٢۶
بنا كرده و برخى از ديوارها و طاق‌هاى آن را ساخت، اما پيش از اتمام درگذشت. 1
محمد باقر شريف اصفهانى در قرن يازدهم نوشته است: مسجد البيعه؛ و آن مسجد در طرف چپ راه است، هرگاه از مكه به منى روند و ميان آن و حد منى اندك فاصله است و الحال منهدم است. در اينجا پيغمبر (ص) با هفتاد نفر از انصار بيعت نموده‌اند. ٢
در منبع ديگرى آمده است كه اين مسجد در سال يك هزار و دويست و پنجاه واندى در سلطنت عبدالحميدخان تعمير شد، در حالى كه يك رواق در قبله با محرابى داشت. مقابل آن، صحن بزرگى است با ديوارهاى بلند كه در حال حاضر آباد است. طول مسجد از محراب تا آخر صحن آن ٣٨ ذراع و يك ششم است. 3
در شعبان ١۴٢٢ همراه دوست ارجمند جناب آقاى فلاح زاده از آن ديدارى كرديم. مسجد به همان صورت باقى بود و در آن كنده شده بود. همين وضعيت در سال ١۴٢٣ نيز كه دوباره مسجد را زيارت كرديم ادامه داشت.
آخرين ديدار بنده از مسجد ١۴٣٠ بود. در اين زمان منطقه منى بسيار توسعه يافته و بخش‌هايى از دو كوه در دو طرف جمرات برداشته شده و پل‌هاى چند طبقه تازه‌اى در اطراف آن ساخته شده است.
__________________________________________________________
١ ) . الاعلام بأعلام البلد الحرام، ص ۴٨
٢ ) . جواهر التاريخ المكى (چاپ شده در مقالات تاريخى، دفتر شانزدهم) ، ص ٢۶٣
3) . افادة الانام، ج 2، ص 49
در اين سفر، مسجد كه زمانى درون شعبى بر فراز تپه‌اى كه اطرافش كوه بود، قرار داشت، اكنون با صاف كردن آن كوهها، حتى تا دهها متر آن سوتر، اطراف مسجد خالى از كوه و تپه و در عوض خيابان كشى و پل سازى شده است. همين كه اين بنا با اين توسعه شگفت برجاى مانده بايد شكر كرد. در اين بازديد روشن شد كه هيچ تغييرى در مسجد داده نشده و كارگران اطراف در آن نماز مى‌خوانند.
سزاوار است حجاج، چند روزى را كه در منا هستند، به اين مسجد آمده و با اقامه نماز در آنجا، اين مسجد متبرك را از مظلوميت بيرون آورند؛ زيرا همان طور كه گفته شد، از محل اين مسجد است كه اسلام از حصار تنگ مكه بيرون آمد و به محيط مدينه نفوذ كرد و راه پيروزى را به سرعت پيمود. فاكهى در كتاب اخبار مكه به طور مفصل داستان بيعت عقبه را ذيل عنوان مسجد البيعه نوشته و اسامى كسانى از انصار را كه در آن شبِ ترسناك در عقبه با رسول خدا (ص) بيعت كردند، آورده است. در همين شب بود كه امام على (ع) در كنار محل ورودى شعب مراقب بود تا دشمنان به اينجا نفوذ نكنند. ١
مسجدالنحر
مسجد ديگرى كه در مِنا ميان جمره اولى و وسطى بوده، مسجد النحر نام داشته است. روايت شده است رسول خدا (ص) در اين مسجد نماز ظهر را بجاى آورد و ۶٣ قربانى خود را در آنجا ذبح كرد و به امام على (ع) فرمود كه شمار را تا صد برساند. بنا
١ ) . اخبار مكه، فاكهى، ج ۴ ، صص ٢۴۵ - ٢٣١
به نوشته فاسى اين مسجد هشت ذراع در هفت ذراع بوده است. عبدالله غازى (م ١٣۶۵ ق) مى‌نويسد: در حال حاضر اين مسجد آباد است و دو سنگ نوشته در ديواره آن در سمت محراب هست. مسجد در يك زقاق بسيار تنگى است. ١
بايد گفت دهها سال است كه به دليل توسعه‌هاى جديدى كه در منى داده شده، اثرى از اين مسجد نيست. ٢
مسجد كَبْش
محل مسجد كبش «گوسفند» در دامنه كوه ثبير سمت چپ كسى است كه به سمت عرفه مى‌رود. وجه نام‌گذارى آن چنين است كه خداوند در اين مكان به جاى اسماعيل (ع) ذبيحى براى ابراهيم (ع) فرستاد. برخى آن را همان مسجد النحر دانسته و فى ما بين جمره اولى و وسطى گفته‌اند. ٣
مسجد كوثر
مسجد كوثر يكى ديگر از مساجد منا بوده و گفته‌اند كه سوره كوثر در اين مسجد بر رسول خدا (ص) نازل شد. اين مسجد با ساختمان پُلْ‌هايى كه در اطراف منا برپا شده، از ميان رفته است.
_________________________________________
١ ) . افادة الانام، ج ٢ ، ص ۵٠
٢ ) . التاريخ القويم، ج ۶ ، ص ٢٨
٣ ) . بنگريد: افادة الانام، ج ٢ ، ص ۵٠