خانه ارقم بن ابى‌ارقم
ارقم، هفتمين شخصى بود كه اسلام را پذيرفت. خانه او در كنار كوه صفا بود و محل امنى براى مسلمانان محسوب مى‌شد. در نقلى آمده است كه زمانى چهل مرد و بيش از ده زن در آنجا مخفى شده بودند. 1
به هر روى رسول خدا (ص) در سال چهارم بعثت همراه يارانش در آنجا بسر مى‌برد و كسانى كه قصد مسلمان شدن داشتند، به آنجا، نزد آن حضرت هدايت مى‌شدند. اين خانه در تاريخ اسلام بگونه‌اى اهميت داشته كه به صورت يك مقطع تاريخى درآمده است و حوادث دوران مكه در كتاب‌هاى سيره با ذكر اينكه قبل از خانه ارقم رخ داده يا بعد از آن، مشخص مى‌شود.
اين خانه را خيزران، همسر مهدى عباسى و مادر هارون، كه در سال ١٧١ به حج آمده بود، خريد و در تاريخ به نام او؛ يعنى «دار خيرزان» شهرت يافت. مسلمانان با آگاهى نسبت به ارزش اين خانه، آن را مسجد كردند؛ شايد هم خود خيزران آن را به صورت مسجد درآورده است. محل ياد شده كه مركزى براى حفظ قرآن بچه‌ها بوده، در فاصله ۴٨ مترى ابتداى سعى از كوه صفا قرار داشته و در سال ١٣٧۵ هجرى قمرى در توسعه‌اى كه زمان سعود بن عبدالعزيز صورت گرفت، داخل مسجد گرديد. ٢ اكنون به ياد آن، اولين درى كه از آن سمت به مسجد باز مى‌شود، به عنوان باب ارقم نام‌گذارى شده و احتمال داده شده است كه محل آن در جاى پله
١ ) . اخبار مكه، فاكهى، ج ۴ ، ص ١۴
٢ ) . التاريخ القويم، ج ٢ ، ص ٨٨
برقى باشد كه در اين قسمت ساخته شده است.
در نقل‌هاى تاريخى آمده است كه خانه ارقم بر روى صفا بوده است؛ «أَسْلَمَ الأرقم سابع سبعة و كانت دارُهُ عَلَى الصَّفا» . مقصود از اين سخن، آن است كه خانه ارقم كه در دامنه صفا بوده، امروزه داخل مسجد شده و تنها بخشى از خود كوه صفا در ابتداى مسعى، برجاى مانده است.
در كتيبه‌اى كه از سال ۵۵۵ روى اين خانه وجود داشته، آمده بوده است: اينجا محلّ اختفاى رسول خدا (ص) و معروف به دار خيزران است كه بنده نيازمند درگاه خداى، جمال الدين شرف الإسلام ابوجعفر محمد بن على بن ابى‌منصور اصفهانى، وزير شام و موصل آن را به سال ۵۵۵ بنا كرد. ١ طبعا بعد از آن، بارها تعميراتى در آنجا صورت گرفته است.
كوه و غار حِرا
كوه حرا به نام «جبل‌النور» ، «جبل‌القرآن» و «جبل‌الاسلام» نيز شناخته مى‌شود. اين كوه كه يكى از مكان‌هاى مقدس مكه و از آثار مذهبى باقى مانده از عصر رسالت به شمار مى‌رود، در شمال شرق مكه واقع شده و دويست متر از سطح دريا ارتفاع دارد. بر روى اين كوه، گياه يا آبى ديده نمى‌شود. گفتنى است كه در امتداد اين كوه، كوه‌هاى اطراف عرفات قرار داشته و همچنين با كوه‌هاى طائف نيز پيوند دارد.
حدود پنجاه متر مانده به قله كوه، غار حِرا قرار دارد كه تنها فضايى به گنجايش نشستن پنج نفر داشته و در جايى از آن، تنها يك نفر مى‌تواند بايستد.
____________________________________
١ ) . همان، ج ٢ ، ص ٩٠
غار حِرا كه گويند در جاهليت مورد استفاده افراد زاهد و عابد قرار مى‌گرفت، محل عبادت رسول خدا (ص) بوده و آن حضرت چندى از ايام سال، به ويژه ماه مبارك رمضان را در آن بسر مى‌برده است. در همين غار بود كه نخستين بار بر رسول خدا (ص) وحى نازل شد و پنج آيه آغازين سوره علق براى آن حضرت فرود آمد: ( اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِى خَلَقَ خَلَقَ الإِْنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الأَْكْرَمُ الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ) بنابراين، اين غار از بهترين و متبرّك‌ترين نقاط مكه محسوب مى‌شود؛ جايى كه مسلمانان آگاه و توانمند براى زيارت بدانجا مى‌روند و در آنجا نماز مى‌گزارند.
كوه ثَبير كه در برابر كوه حِرا در سوى ديگر جاده است از مكان‌هاى مقدس به شمار مى‌رود. گفته‌اند كه خداوند از اين كوه، گوسفندى را براى ذبح نزد اسماعيل (ع) فرستاده است.
كوه حرا از قديم مورد توجه زائران مكه بوده و داستانهايى نيز درباره آن بر سرزبانها بوده است. از جمله اين كه بالاى آن محل شق صدر رسول خدا (ص) است، ١ داستانى كه به فرض درستى در باديه رخ داده نه در كوه حرا.
بر فراز اين كوه، قبه‌اى توسط سلطان عبدالعزيزخان عثمانى ساخته شده و مربوط به سال ١٢٧٨ ق است. اين بنا سابقه داشت و پيش از آن در سال ٩١۶ و ١٠١٩ نيز قبه مزبور ساخته و تعمير شده است. 2
_________________________________
١ ) . افادة الانام، ج ٢ ، ص ١
٢ ) . همان، ج ١ ، ص ١٧
دولت سعودى به دليل داشتن باورهاى مذهبى ويژه خود، كمترين اعتنايى به متبرك بودن اين كوه نداشته و در بهبود شرايط رفت و آمد به آنجا اقدامى نمى‌كند، همين دليل، مسير عبور زائران براى بالا رفتن به سمت غار، بسيار كثيف و مملو از گدايان خارجى است كه وضعيت بسيار مشمئز كننده‌اى دارد. در برخى از سالها، ميمونهاى فراوانى هم در آن مسير ديده مى‌شود كه مزيد بر علت است و انسان از ديدنها آنها و اين كه چه كسى آنها را آورده شگفت زده مى‌شود. لااقل در نوبتى كه مؤلف موفق به رفتن به حِرا شد، وضعيت چنين بود. گفته‌هاى دوستان هم مؤيد آن بود كه اين وضعيت همچنان ادامه دارد. با اين حال اخبار تازه‌اى (از سال ١۴٣١ ق) حكايت از آن دارد كه مسير به صورت پلكانى آماده و تمييز شده است. اگر چنين باشد معلوم مى‌شود كه ديدگاه‌هاى قدرتمند ديگرى هم در مكه وجود دارد كه چندان با رويه‌اى كه پيش از اين حاكم بود، سازگارى ندارد.