مسجد خَيْف
مسجد خَيف، مهمترين مسجد در منطقه منا است. درباره فلسفه پيدايش آن مسجد، روايت جالب توجهى وجود دارد. مى‌دانيم كه در سال پنجم هجرت، مشركان مكه به تحريك يهوديان، پيمان اتحادى را با برخى از قبايل عرب امضا كردند تا به مدينه حمله كنند و ريشه اسلام را از اساس بركنند. محلى كه آنان براى امضاى اين پيمان انتخاب كردند، جايى بود كه بعدها مسجد خيف در آنجا بنا گرديد. اين بدان معنى است كه در محل پيمان مشركان بر ضدّ اسلام، مسجدى بنا شد تا شكست اتحاد قريش با قبايل عرب را يادگار باشد.
خَيْف به محلى گويند كه از شدت كوهستانى بودن آن كاسته شده؛ اما هنوز به صورت دشت در نيامده است. چنين منطقه‌اى در دامنه كوه صفايح قرار گرفته و مسجد خَيف در همين‌جا ساخته شده است.
بر اساس برخى روايات، مسجد خَيف شاهد خطبه مهم رسول خدا (ص) در حَجّةالوداع
بوده است كه متن آن خطبه در روايات نقل شده است. 1همچنين در روايات پيشوايان معصوم (ع) توصيه شده است كه: كسى كه در منا است، بكوشد تا نمازهايش را در مسجد خيف بخواند، چرا كه در آن هفتاد پيامبر نماز خوانده‌اند. ٢ در نقلى هم آمده كه مسجد خيف مدفن آدم (ع) بوده است، چنان كه قبر حوا در جده است. 3در دعاى سمات نيز به اين مسجد اشاره شده است.
امام صادق (ع) فرمود: در مسجد خيف كه مسجدى در منا است، نماز بگزاريد. مسجد (محل نماز) رسول خدا (ص) در زمان حياتشان نزديك مناره مسجد به سمت قبله و چپ و راست آن تا سى ذراع بوده است. . . اگر توانستيد در آنجا نماز بخوانيد، چنين كنيد كه هزار پيامبر (ص) در آنجا نماز خوانده‌اند. ۴
به هر روى، مسجد خيف از دير زمان بنا شده و از قرن سوّم، نخستين گزارش‌هاى تاريخى آن را، در دست داريم. مورّخان نوشته‌اند كه در سال ٢۴٠
_______________________________________________
١ ) . اخبار مكه، فاكهى، ج ۴ ، ص ٢٧٠
٢ ) . اخبار مكه، ازرقى، ج ١ ، ص ۶٩
٣ ) . اخبار مكه، فاكهى، ج ۴ ، ص ٢۶٨
4) . كافى، ج 4، ص 519
قمرى سيل آن را تخريب كرد، سپس بر جاى آن مسجدى بنا گرديد و سيل‌بندى ساخته شد تا حفاظ مسجد باشد. مساحت مسجد در آن زمان ١۵٠٠ متر مربع بوده است.
در اطراف مسجد خيف، رواق‌هاى كوچكى نيز بوده است. اين مسجد در سال ۵۵۶ قمرى به دست جمال الدين اصفهانى وزير موصل و شام بازسازى شد. ١ مسجد خيف در قرن نهم هجرى بناى با شكوهى داشته است.
مسجد خيف در سال ٨٧۴ توسط سلطان قايتباى از سلاطين مملوكى مصر پس از آن كه خرابى‌هاى فراوانى بر آن وارد آمده بود، بازسازى شده ديوارهاى آن از سنگ و گچ ساخته شد. همچنين روى محراب آن قبه بزرگ مرتفعى ساخته شد، چنان‌كه در ميانه مسجد نيز قبه‌اى ساخته شد. 2
بناى كهنه و عظيم مسجد تا عصر اخير بود، اما از رنگ و آب افتاده و تنها يك چهار ديوارى بود كه وسط آن بقعه‌اى بوده است كه مناره هم داشته و مشهور به مقام ابراهيم بوده است. مرحوم شيخ عباس قمى در مفاتيح نوشته است: كنار مناره، نماز مستحبى ( ۶ ركعت) خوانده شود. در آن زمان كف مسجد، شنى بوده است. برخى هم آن را محلى مى‌دانند كه رسول خدا (ص) در آنجا نماز گزارده است.
بازسازى اخير مسجد در سال ١٣٩٢ قمرى به دست دولت سعودى با بنايى بزرگ و رواق‌هاى متعدد و مساحتى حدود ٢٣۶۶٠ متر مربع انجام گرفته است. طول اين مسجد ١٨٢ و عرض آن ١٣٠ متر است.
درِ اين مسجد تنها در ايام بيتوته در منا باز است و در طول سال تقريبا مسدود است. متأسفانه در آن ايام هم، محل استراحت افراد بى‌سرپناه بوده و هيچ جاى عبادت در آن نيست. تنها در وقت نماز امكان خواندن نماز در آن هست.
____________________________________________________________
١ ) . وى از كسانى است كه خدمات فراوانى در حرمين كرده و هزينههاى زيادى را صرف بازسازى اماكن مختلفى در مكه و مدينه كرد. وى به سال ۵۵٩ درگذشت و در شهرهاى بغداد و حله و كوفه و مكه نماز بر وى خوانده شده و بر كعبه طواف داده شد و در رباطى در شرق مسجد نبوى در فاصله پانزده مترى حرم پيامبر ٩ دفن گرديد. بنگريد: افادة الانام، ج ٢ ، ص ۵٧ - ۵٨
٢ ) . وصف طولانى اين بازسازى را بنگريد در: اتحاف الورى، ج ۴ ، ص ۵٠٩ - ۵١٣