مسجدى در راه ذى طُوى
فاكهى مى‌نويسد: در شمار مساجدى كه آثارى از رسول خدا (ص) در آنها هست، مسجدى است در ذى طوى، سرِ دو راهى تنعيم و جدّه. مصحّح در پاورقى نوشته است كه اين مسجد دست راست كسى قرار داشت كه به سمت ذى طوى مى‌رفت؛ درست سر دو راهى تنعيم جدّه. اما در توسعه خيابان از بين رفت! ٢ عبدالله بن عمر كه به آثار برجاى مانده از پيامبر (ص) سخت اعتقاد تبرّك‌آميز داشته، هميشه در وقت ورود به مكه از اين مسير وارد مى‌شده، غسل مى‌كرده و به حرم مى‌آمده است. 3
_______________________________________________
١ ) . غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام، ج ٢ ، ص ۵۵٨
٢ ) . اخبار مكه، فاكهى، ص ٢٧
3) . رحلة ابن بطوطه، ص ١۴٣
مسجد جعفر طيار
مسجدى با نام مسجد جعفر طيار كه بعدها به عنوان دار دقوقى شناخته مى‌شد، در نزديكى دارالعجله از ابواب مسجد الحرام در سمت شمالى مسجد الحرام بوده است. كتيبه‌اى از بناى اين مسجد در نمايشگاه حرمين شريفين برجاى مانده كه عمارت آن را در سال ٩۴۵ نشان مى‌دهد. بانى اين مسجد بر اساس كتيبه مزبور، عبدالعزيز آصف خان بوده است. 2
مسجد ابوبكر
يكى ديگر از مساجد قديمى مكه، «مسجد ابوبكر» است. گفته‌اند كه رسول‌الله (ص) همراه ابوبكر در شبى كه به سمت غار ثور هجرت كرد، از آنجا حركت خود را آغاز نمودند. اين مسجد در منطقه مسفله، در نزديكى مسجد حمزه قرار دارد. مسجد مزبور از قرن سوم به اين سو، در مصادر تاريخى ياد شده است. مسجد فعلى در محل قبلى مسجد بنا شده و فاصله آن تا مسجدالحرام چند صد متر و مساحت آن در حدود ١۶٠ متر مربّع است. در سمت غرب حرم، در ابتداى خيابان خالد بن وليد، مسجدى به نام وى وجود دارد. گفته مى‌شود كه خالد بن وليد از اين سمت وارد مكه گرديد و به همين دليل، اين مسجد، به نام وى، نام‌گذارى شده است.
فهرستى از مساجد ديگرى كه متبرّك شناخته مى‌شده و امروز اثرى از آنها برجاى نمانده را عبدالله غازى به دست داده است.3
____________________________________________
١ ) . افادة الانام، ج ٢ ، ص ۴٢ - ۴۵
١ ) . رحلة ابن بطوطه، ص ١۴٣
٢ ) . الاثار الاسلامية فى مكة المكرمه، ص ١٨٩
مشاعر مقدسه و مساجد آنها
عرفات
عرفات، نام منطقه وسيعى است با مساحت حدود ١٨ كيلومتر مربع، در شرق مكه، اندكى متمايل به جنوب، در ميان راه طائف و مكه. اين منطقه به وسيله كوه‌هايى كه به شكل نيم دايره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است.
حجّاج بيت الله الحرام در روز عرفه؛ يعنى نهم ذى‌حجه، از ظهر تا مغرب شرعى در اين منطقه حضور مى‌يابند و در اصطلاح فقهى، اين حضور «وقوف» ناميده مى‌شود. اهميت حضور در عرفات تا آنجاست كه گفته‌اند: «الحجُّ عرفة» يا «الحَجُّ عرفات» . 1اين وقوف يكى از اركان حج تمتّع است و در صورت تحقق نيافتن آن، حج محقق نمى‌شود. اين تأكيد قدرى هم به خاطر تحريض قريش بر وقوف در عرفات بود؛ زيرا آنان كه خود را طايفه برگزيده مى‌دانستند و به اصطلاح اهل حُمْس يا تشدّد در ديندارى و اهل حرم معرفى مى‌كردند، خود را بى‌نياز از وقوف در عرفات مى‌ديدند. اين در حالى بود كه رسول‌خدا (ص) اين برخورد آنان را نادرست دانست و خود در حجّة الوداع، در عرفات وقوف كرد. اساس اين دستور نيز اين آيت كريمه قرآنى بود كه فرمود: ( ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ. . . ) ٢ آيه ياد شده در رد پندار كسانى نازل گرديد كه با خود برتر بينى و به بهانه‌هاى واهى از وقوف در عرفات استنكاف مى‌ورزيدند.
عرفات در خارج از محدوده حرم است و وقوف در آن؛ يعنى بيرون رفتن حاجى از محدوده حرم و بازگشت به درون حرم تفسير شده است. در ادوار مختلف تاريخى و تا به امروز اطراف عرفات را با علائم و تابلو به طور دقيق مشخص كرده‌اند. درباره نام‌گذارى اين منطقه به عرفات، چهار نكته گفته‌اند:
١ . وقتى جبرئيل امين مراسم حج را به آدم (ع) يا به ابراهيم خليل (ع) آموخت، در پايان به او گفت: عَرَفْت؟ آيا شناختى؟ 3
١ ) . سنن ترمذى، ج ۵ ، ص ٢١۴ ، ش ٢٩٧۵ ، عوالى اللئالى، ج ٢ ، ص ٩٣
٢ ) . بقره: ١٩٩
3) . بنگريد: علل الشرايع، ج ٢ ، ص ۴٣۶
٢ . آدم و حوّا، در اين منطقه يكديگر را شناختند ( \ تَعارَفا) و باز يافتند.
3. عرفات از آن رو به اين نام شناخته شد كه مردم در آنجا به گناهان خود اعتراف مى‌كنند. در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده است كه درباره نام‌گذارى عرفات فرمودند: جبرئيل در ظهر عرفه از ابراهيم (ع) پرسيد: اى ابراهيم! به گناهان خود اعتراف كن و مناسك را بشناس. عرفات را به خاطر اين سخن جبرئيل كه گفت: «اعْترف» ؛ عرفات ناميدند.1
4. برخى هم عرفه را به معناى كوه گرفته‌اند.
در شمال شرقى عرفات، «جبل‌الرحمه» قرار دارد. اين كوه مستقل از كوه‌هايى است كه منطقه را در حصار خود گرفته‌اند. در قرن ششم هجرى، جمال الدين اصفهانى وزير موصل و شام، از پايين تا بالاى كوه را پله ساخت تا صعود به آن آسان شود. گفتنى است در فقه شيعه، در زمان وقوف در روز نهم ذى‌حجه از ظهر شرعى تا مغرب شرعى است صعود به كوه عرفه كراهت دارد.
روايت شده است كه رسول خدا (ص) خطبه حجّةالوداع را بر فراز اين كوه ايراد كرد. 2در گذشته مسجد كوچكى با نام «مسجد الصَّخَرات» در پايين كوه بوده كه گفته‌اند آنجا محل سخنرانى رسول خدا (ص) بوده است. 3
____________________________________
1) . همان، ص ۴٣۶
2) . درباره عرفات بنگريد: فصلنامه «ميقات حج» ، ش ١٢ ، صص ١۶٢ - ١۴٢
3) . ١ ) . التاريخ القويم، ج ۶ ، ص ۴١ ، ۵۴ و ۵۵ . تصوير مسجد در اين صفحات آمده است.
اين خطبه از اهميت بسيارى برخوردار بوده و حاوى چندين نكته مهم است؛ از جمله:
١ . لزوم رعايت حرمت مال و جان يكديگر.
2. رعايت حرمت ماه‌هاى حرام و از بين بردن تغييراتى كه در ماه‌هاى سال براى جابجايى ماه‌هاى حرام انجام مى‌دادند.
٣ . بازگرداندن امانت مردم در نزد هر كسى كه هست.
4. لغو ربا و طلب‌هاى رَبَوى.
۵ . لغو حقوق مربوط به خون‌هايى كه در جاهليت ريخته شده است.
6. رعايت حقوق متقابل همسران به ويژه رعايت حقوق زنان از سوى مردان. 1
در روايات، تأكيد زيادى بر بخشش گناهانِ افراد حاضر در عرفات در روز عرفه شده است. امام على (ع) مى‌گويد: به رسول خدا (ص) گفته شد: كدام گروه از اهل عرفات، جرمشان بزرگتر است؟ حضرت فرمود: الَّذى يَنْصَرِفُ مِن عَرَفات و هُوَ يَظُنُّ أنَّه لم يُغْفَر له . كسى كه از عرفات بر مى‌گردد و گمان مى‌برد كه بخشيده نشده است. امام صادق (ع) در شرح اين سخن فرمودند: مقصود كسى است كه از رحمت خداوند عزّوجل مأيوس است. 2٣
_________________________________________
1 ) . بنگريد: فصلنامه «ميقات حج» ، ش ٢٨ ، صص ٩۶ و ٩٧
2 ) . الجعفريات، ص ۶۴ ؛ الحج و العمرة فى الكتاب و السنه، ص ٢٢٠