- بر اساس آیه اولی الامر می توان جایگاه امامت را برای تمام امامان شیعه به اثبات رساند.
اشاره
به اتفاق تمام دانشمندان شیعه[1] و مشهورترین عالمان اهل سنت[2] و بر اساس روایات،[3] آیه 55 سوره مائده: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُون؛ صاحب اختيار و سرپرست شما فقط خدا و پيامبرش و كسانی‌اند كه ايمان آورده و نماز را بپا می‌دارند و در حال ركوع زكات می‌پردازند»، در شأن و فضیلت امام امیرالمومنین علی بن ابی طالب (علیهم السلام) و در روز 24 ذی الحجة نازل شده است.[4] اما با این حال در چیستی مفهوم ولایت در این آیه و واژه «اولی الامر» اختلاف دیدگاه وجود دارد. شیعه آن را ولایت تدبیر و رهبری می‌داند، ولی اهل سنت آن را ولایت به نصرت معنا کرده‌اند.[5]
برخی برای رد ادعای شیعه در برداشت مفهوم ولایت به معنای سرپرستی و رهبری از این آیه، اشکالاتی را مطرح کردند که در ادامه به مهمترین آنها پاسخ داده می‌شود:
اشکال یکم: بیان نشدن زمان اعمال ولایت
زمان اعمال و اجرای ولایت توسط امیرالمؤمنين (علیه السلام) قطعا مربوط به پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است؛ زیرا به اجماع مسلمانان در زمان پیامبر، رهبری جامعه اسلامی به آن حضرت اختصاص داشت. از طرف دیگر، در آیه یا احادیث شأن نزول، زمان دقیق اعمال ولایت توسط امیرالمومنین علی (علیه السلام) بیان نشده است. بنابراین، می‌توان آن را به پس از خلفای سه گانه اختصاص داد. این تفسیر با دیدگاه اهل سنت نیز سازگار است.[6]
پاسخ
اولا: متفاهم عرفی در چنین مواردی ولایت بلافصل است. یعنی هرگاه از طرف کسی که حق فرمانروایی دارد، برای فردی پس از خود مقام و منصب امامت و رهبری اثبات شود، متفاهم عرفی ولایت و رهبری بلافاصله است و غیر از آن نیازمند دلیل می‌باشد.
ثانيا: این فرض بر خلاف اجماع مسلمانان است؛ زیرا مسلمانان خارج از این دو دیدگاه نیستند؛ کسانی که آیه را دلیل بر امامت امیرالمومنین (علیه السلام) نمی‌دانند، و آنانی که آیه را دلیل بر ولایت و امامت او می‌دانند. به هر حال، هر دو گروه بر اساس مفاد و مدلول ظاهری آیه، در این مطلب مشترک هستند که اگر آیه بر امامت امیرالمومنین (علیه السلام) دلالت داشته باشد، قطعا امامت بلافصل مقصود است و در این اختلاف نیست.[7]
اشكال دوم: عمل صحابه چگونه توجیه می‌شود؟
گاهی به عمل صحابه‌ای که پس از رحلت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) که در سقیفه اجتماع کردند تا درباره جانشین پیامبر و امام امت اسلامی تصمیم بگیرند و سرانجام با ابوبکر به عنوان خلیفه پیامبر بیعت کردند، استناد شده و گفته شده: اگر آیه ولایت بر امامت امیرالمومنین علی (علیه السلام) دلالت می‌کرد، صحابه پیامبر که مطیع او بودند، امامت بلافصل وی را برمی‌گزیدند و درباره مسئله خلافت و امامت اختلافی پدید نمی‌آمد.[8]
پاسخ
عمل صحابه و خلفاء در مسئله خلافت و امامت، دلیل بر نارسایی آیات و احادیث متعدد در این زمینه نیست؛ زیرا عده‌ای از صحابه نیز با استدلال به همین آيات و روایات، با خلافت خلفا مخالفت کرده و بر امامت بلافصل امیرالمومنین على (علیه السلام) اصرار می‌ورزیدند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز در آغاز از بیعت با ابويکر امتناع ورزید. هر چند ایشان پس از مدتی با ابوبکر بیعت کرد،[9] ولی در موارد گوناگون از جمله در خطبه شقشقیه، پرده از حقیقت برداشته و یادآور شدند که بیعت ایشان صرفاً برای حفظ مصالح اسلام و مسلمین است و خلافت، حق او بوده و دیگران در تصدی مقام خلافت مرتکب خطای بزرگی شده‌اند.[10] بنابراین، محک زدن مفهوم متون کتاب و سنت با معیارهای عقلی و عرفی و مقیاس‌های زبان شناسی و پرهیز از ورود عمل خلفاء و صحابه در این عرصه، مهم است؛ زیرا درباره عمل صحابه و خلفاء احتمالات گوناگونی قابل طرح است و نمی‌توان احتمال خطا را درباره آنها منتفی دانست. همچنین درستی خلافت خلفاء مورد اجماع نیست تا با استناد به آن بتوان دلالت نصوص را مورد تردید قرار داد، بلکه خود مورد نزاع است و استدلال به عمل آنها برای رد نصوص امامت، از قبیل مصادره به مطلوب است.
پس هرگاه دلالت آیات و روایات بر امامت امیرالمومنین تمام و بی اشکال باشد، صحیح و معقول نیست که عمل خطاپذير خلفا و عده‌ای از صحابه را بر این نصوص مقدم داریم. بلکه در این باره باید خارج از هرگونه تعصب مذهبی و پیشداوری قضاوت کرد و باید واقعیت‌های تاریخی را مورد پژوهش قرار داد و گفتارها و کردارهای خلفا و دیگران را ارزیابی و تحلیل کرد.[11]
اشکال سوم: امامت دیگر امامان شیعه و حصر امامت در امیرالمومنین (علیه السلام)
اگر ولایت در آیه به معنای امامت باشد، به مقتضای واژه «إنما» و شواهد دیگر، این آیه بر منحصر بودن امامت در امیرالمومنین (علیه السلام) دلالت می‌کند. این مطلب با امامت امامان پس از ایشان ناسازگار است زیرا مفاد آیه انحصار ولایت در خدا و پیامبر و على (علیهما السلام) است.[12]
پاسخ
براهین عقلی و دلائل نقلی بر وجوب امامت و وجود او در هر عصر و زمانی دلالت می‌کند. براین اساس، مفاد حصر در آیه ولایت این است که پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تا وقتی امیرالمومنین (علیه السلام) زندگی دنیوی دارد، امامت به وی اختصاص خواهد داشت و دیگر صحابه پیامبر (صلی الله علیه و‌آله) از آن بهره‌ای ندارند. به حکم عقل، جامعه اسلامی پس از امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام نیازمند است و برداشت از ادله این است که امامت پس از پیامبر اکرم، به امامان دوازده گانه شیعه اختصاص دارد؛ همان خلفای دوازده گانه‌ای که در صحاح اهل سنت نیز از آنان یاد شده[13] که قرآن کریم مسلمانان را به پیروی از آنان دستور داده است:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقين؛[14] اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد تقوا پيشه كنيد و همراه با صادقان باشيد.» در نتیجه هیچگونه ناسازگاری بین این ادله با آیه ولایت وجود ندارد. ناسازگاری در صورتی پدید می‌آید که امامت امام امیرالمومنین (علیه السلام) و دیگر امامان شیعه در یک زمان باشد ولی چون زمان آنها متفاوت بوده، تعارضی رخ نخواهد داد.
آیه اولی الامر و امامت امامان دوازده گانه
در احادیثی که از ائمه اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر این آیه نقل شده، از امامان دوازده گانه به عنوان مصادیق «الذين آمنوا» در آیه ولایت عنوان شده که مقصود، على (علیه السلام) و امامان از ذریه او تا روز قیامت هستند. در این روایات به این نکته مهم اشاره شده که هر یک از فرزندان امیرالمومنین (علیه السلام) که به امامت می‌رسد از ویژگی مذکور در آیه برخوردار است؛ یعنی در حال رکوع انفاق می‌کند.[15] بنابراین «الذين آمنوا» مصادیق متعددی دارد و در عین حال، بر انحصاری بودن امامت در امیرالمومنین (علیه السلام) نیز دلالت دارد. یعنی پس از خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) امامت، مخصوص ایشان است و پس از ایشان، این اختصاص در زمان هر یک از امامان دیگر نیز برقرار خواهد بود.
نتیجه
آیه ولایت یکی از روشن‌ترین دلائل قرآنی امامت بلافصل امیرالمومنین علی (علیه السلام) می‌باشد که بر اساس روایات مرتبط با این آیه و ادله عقلی، امامت دیگر ائمه (علیهم السلام) نیز از آن برداشت می‌شود.
پی نوشت
[1]. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ج2، ص: 758.
[2]. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج2، ص: 13.
[3]. سیوطی، الدر المنثور، ج2، ص: 293.
[4]. شیخ مفید، مسار الشيعة، ص: 41.
[5]. علی ربانی گلپایگانی، براهین و نصوص امامت، ص 148-149.
[6]. قاضی عبدالجبار، المغني، ج20، ص: 136.
[7]. سید مرتضی، الشافي في الإمامة، ج2، ص: 234.
[8]. تفتازانی، شرح المقاصد، ج5، ص: 272.
[9]. محمدتقی آیت اللهی، تشيع در مسير تاريخ، ص: 68.
[10]. نهج البلاغة، خطبه 3.
[11]. شرف الدین، المراجعات، ص: 321.
[12]. آلوسی، روح المعاني، ج3، ص: 335-334.
[13]. فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج2، ص: 23.
[14]. توبه/119.
[15]. کلینی، الكافي، ج1، ص: 289.
آیه ولایت یکی از روشن‌ترین دلائل قرآنی امامت بلافصل امیرالمومنین علی (علیه السلام) می‌باشد که بر اساس روایات مرتبط با این آیه و ادله عقلی، امامت دیگر ائمه (علیهم السلام) نیز از آن برداشت می‌شود.