تبلور علم امام صادق علیه السلام

در بررسی زندگی پر خیر و برکت امام صادق علیه السلام نکاتی وجود دارد که باعث می شود سوالاتی در ذهن انسان خطور کند مانند: این سوالات که چرا با این که حضرت رئیس مکتب شیعه می باشد ولی ایشان کتابی را با دستان خود ننوشتند؟

همچنین حضرت چطور در آن زمان خفقان چهار هزار شاگرد داشتند؟ و نویسندگان کتاب های حدیثی در چندین دهه بعد ایشان، بدون آن که حضرت را دیده باشند از ایشان روایت نقل کرده اند؟

کتاب امام صادق علیه السلام
اگر كسی كتابی ننوشته باشد، دلیل بر عدم علم آن شخص نیست، همچنان که نگارش کتاب نیز دلیل بر عالم بودن شخص نیست و این اشکال نسبت به امام صادق علیه السلام از وجوه مختلف قابل پاسخ می باشد.

1. پیامبراكرم نیز كتابی ننوشتند، در حالی كه علم لدنی حضرت قطعی است و قرآن ‎كریم تصریح به این مطلب دارد.[1]

2. علم امام صادق مانند سایر دانشمندان جهان علم كسبی نبود كه آن را به روی كاغذ درآورد تا از ذهن و خاطرشان بیرون نرود، بلكه حضرت وظیفه داشتند كه بشریت را ارشاد و هدایت كنند و این كار را با تمام موانعی كه در برابر ایشان قرار داشت، انجام دادند.

3. نگارش كتاب بهانه‌ای خوب برای حكام جائر جهت آزار و اذیت مذهب شیعه در آن زمان خفقان بود؛ زیرا تاریخ گواه این امر است كه امام صادق علیه السلام در خفقان شدیدی زندگی می‌كردند و شیعیان به راحتی نمی توانستند حضرت را ببینند و به بهانه های مختلف، حضور حضرت شرفیاب می شدند.[2]

4. همچنین این گونه نیست که حضرت کتابی نداشته باشند بلکه کتاب هایی وجود دارد که به حضرت نسبت داده می شوند.[3]

دوران تقیه و چهار هزار شاگرد
طول عمر حضرت نسبت به بقیه ائمه بیشتر بود از این روامام علیه السلام به شیخ الائمه معروف هستند. حضرت در این سال ها توانستند شاگردان زیادی را تربیت کنند و نسبت به شاگردان حضرت چند نکته قابل تذکر هست:

1. مورخان و محدثان بیان داشته‌اند که چهار هزار نفر از امام صادق علیه السلام، روایت نقل کرده‌اند. نه این که به صورت رسمی شاگرد ایشان باشند. به عنوان مثل افرادی برای چند روز حضور حضرت مشرف می شدند و از ایشان حدیث یاد می گرفتند و بر می گشتند.[4]

2. اینطور نبود که همه شاگردان حضرت شیعه و از یاران حضرت باشند، بلکه شاگردانی مانند: ابو حنیفه و مالک بن انس که هرکدام رئیس گروهی از اهل تسنن هستند نیز شاگرد حضرت بودند.

همچنین جاسوسانی نیز از طرف حکومت در بین شاگردان حضرت بودند، به همین خاطر وقتی صدیر صیرفی به حضرت می گوید: چرا با وجود این همه شاگرد قیام نمی کنید حضرت اشاره به گله 17 عددی گوسفند می کند و می فرماید: اگر به این تعداد یار داشتم قیام می کردم. این بیان حضرت نشان دهنده این است که همه شاگردان حضرت وفادار نبودند در نتیجه حکومت حساسیت زیادی نداشت.[5]

3. حضرت در حین تربیت شاگردان خاص در تقیه و خفقان به سر می بردند و به راحتی این امر میسر نبود، این مطلب از احادیثی که حضرت برای حفظ شاگردانی مانند زراره در ظاهر ایشان را لعن کردند، روشن می شود.[6]

کتب روایی شیعه
کتاب هایی که بعد از زمان ائمه توسط علمای شیعه مانند شیخ کلینی، صدوق و... نوشته شده اند، همراه با سند هستند؛ یعنی تمام راویان آن ها تا امام معصوم بیان شده است و شیعه در نقل حدیث حساسیت خاصی دارد؛ حتی علمی جداگانه به عنوان «علم رجال» را برای اعتبار سنجی راویان به وجود آورده است.

علاوه بر آن از زمان امیر المومنین تا زمان امام حسن عسکری کتاب های متعددی توسط شاگردان ائمه و غالبا با املاء و انشای آن بزرگواران نوشته شده است که تعداد چهارصد کتاب از این مقدار به عنوان «اصول» تلقی شده و آن ها را اصول اربع مائه، یعنی کتاب‌ های چهار صد گانه نامیده اند. بنابراین این اصول منبعی مورد اعتماد برای محدثان تراز اول اسلام مثل کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است. [7]

در نتیجه کتاب داشتن دلیل بر اعتبار شخص نیست و حضرت وظیفه هدایت را بر عهده داشتند و در این راه تمام تلاش خود را کرده اند. و شاگردان حضرت نیز در طول زندگی حضرت بوده اند نه این که همزمان و همه آن ها یار با وفای حضرت باشند.
نقل حدیث در کتب روایی شیعه نیز به گونه ای با سلسله سند ذکر شده است که گویا خود حضرت آن ها را نوشته اند.

پی نوشت
[1] سوره جن، آیه 26.
[2] بحار الانوار، ج47، ص171.
[3] الذریعه، ج 5، ص 312 و فهرس مصادر الفرق الاسلامیة، ج1، ص103.
[4] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 247.
[5] کافی، ج2، ص243.
[6] بحار الانوار، ج5، ص46.
[7] الذریعة إلى تصانیف الشیعة،ج 1، ص 125.