هدف از مصیبتی که انسان‌های مقرب درگاه الهی با آن مواجه می‌شوند با هدف از مصیبتی که گناهکاران با آن روبرو می‌شوند کاملا متفاوت است.
قدرت اندیشه و تعقل در انسان به او این امکان را می‌دهد تا پیرامون آفریده‌ها و هر آنچه که فعل خداوند در هستی شمرده می‌شود، تحقیق و پرسش کند. اما گاه انسان به مقصود خویش نمی‌رسد زیرا از یک سو، ظرفیت فهم و درک انسان ناچیز بوده و از سوی دیگر کُنه خداوند توسط هیچ کس شناخته شدنی نیست و هر کس به میزان ظرفیت خویش او را شناخته و به دیگران معرفی کرده است. اما پس از ظهور اسلام، رهبران معصوم علیهم‌السلام تلاش کردند تا بهترین تحلیل و توضیح را از اهدافی که خداوند در این عالم داشته، آگاه کنند.
مصیبت همگانی
توحید در خالقیت به معنای پذیرش آفرینش هر چیزی توسط خداوند می‌باشد. عالم ماده و فراماده همگی به فرمان خداوند ایجاد شدند. یکی از پرسش‌هایی که از دیرباز ذهن انسان را به خود مشغول ساخته، وجود شرور و بلایای طبیعی در عالم ماده است. اگر خداوند جز خیر و نیکی نمی‌آفریند، پس چطور در عالم طبیعت، بلا و شر مشاهده می‌شود؟ گاه این پرسش به گونه‌ای دیگر مطرح می‌شود که با فرض دوستی و محبت خداوند نسبت به انسان‌های مومن و مسلمان، همچنان وقوع بلا و مصیبت در مورد آنها نیز دیده می‌شود. بنابراین غایت و هدف از هر گونه بلا و مصیبت در عالم ماده چه خواهد بود؟
زاویه نگاه
بی‌شک انسان در عالم دنیا با مصیبت‌های گوناگونی مواجه می‌شود که به دنبال یافتن علت و ریشه و البته مقابله با آن است. قرآن به عنوان یک نسخه معصوم و بی‌خطا در پاسخ این دغدغه انسانی بدون آنکه تفاوتی قائل شود، فرموده:«هر مصيبتى كه به شما رسيد، در نتيجه كارهایی است كه خود كرده‌ايد»[1]، «تباهى در خشكى و دريا به سبب كارهايى كه مردمان با دست‌هاى خود كردند، آشكار شد».[2]
بنابراین هیچگاه خداوند برای فروفرستادن و ایجاد مصیبت‌ها به مقام، منزلت و دین و آئین انسان‌ها نظر نمی‌کند بلکه با وجود برخی شرایط و زمینه‌ها بلا و مصیبت را متوجه انسان‌ها می‌سازد.
انواع مصیبت‌زدگان
از آنجایی که محل زندگی و استقرار انسان‌ها در عالم ماده است، نمی‌توان انسانی را یافت که با مزاحمت‌ها و بلاهای دنیایی روبرو نشده باشد. اما مهم، اهداف خداوند در نزول هر مصیبت برای انسان‌ها است که ملاک و معیار مصیبت‌زدگی چیست؟ به طور کلی می‌توان انسان‌ها را به سه دسته تقسیم‌بندی کرد:
الف- پیامبران الهی و دوستان ویژه خداوند
خداوند در میان مردم عادی دارای ماموران معصوم می‌باشد که پیام و فرمان او را به مردم ابلاغ می‌کنند. این ماموران معصوم با خداوند عهد و پیمان مستحکم و استواری بسته‌اند که هیچگاه در ماموریت خویش متزلزل نشود. خداوند برای محک زدن و امتحان آنها نسبت به پایبندی به این عهد، آنها را در دنیا به بلا و مصیبت دچار ساخت. همانند مصیبت‌هایی که بر سر حضرت ایوب علیه‌السلام وارد شد.[3]
اما گاه خداوند مصیبت و بلا را به دلیل آگاه‌ساختن و ارتقاء مقام و درجه بر پیامبرانش وارد می‌سازد، همانند خروج حضرت آدم علیه‌السلام از بهشت[4] و بلعیده شدن حضرت یونس علیه‌السلام توسط نهنگ.[5]
ب- کافران و دشمنان خداوند
خداوند برای دشمنان خویش دو گونه مصیبت را در نظر گرفته است؛ گاه آنان را به دلیل گناهانی که مرتکب می‌شوند، در همین دنیا دچار مصیبت می‌کند هرچند آنان خود متوجه این تنبیه نشوند. گاه از سنت «استدراج» استفاده می‌کند[6] یعنی کافران را به هیچ مصیبتی دچار نمی‌سازد و اجازه می‌دهد تا هرطور که خواستند از نعمت‌های الهی بهره‌مند شوند و در برابر آفریدگار خویش کفران نعمت کنند. اما تنبیه و مصیبت اصلی آنان را در برزخ و آخرت قرار داده تا به بدترین شکل آنها را عذاب دهد.
ج- مسلمانان و دوستان خداوند
مسلمانان عادی که در ظاهر اسلام را پذیرفته‌اند، به دو گونه هستند؛ کسانی که ممکن است در زندگی خویش مرتکب گناهانی شوند و توبه از آنها را فراموش کنند. در این صورت خداوند برای آنکه عذاب‌های آخرتی آنان کاهش پیدا کند، در همین دنیا آنان را به برخی مصائب دچار می‌سازد تا کفاره و تنبیه گناهان آنان محسوب شود.
اما گاهی برخی مسلمانان تلاش می‌کنند که انسان‌های با فضیلت و نیک‌رفتاری باشند و در صورت وقوع گناه، به سرعت توبه و جبران می‌کنند. اما مصیبتی که خداوند به آنها می‌رساند، به دلیل ارتقاء درجه و رتبه آنان می‌باشد. بر اساس برخی روایات، مصیبت‌های دنیایی برای مومنان چنان ارزشمند است و مقام‌های آخرتی آنان را می‌افزاید که مومنان آرزو می‌کنند که ای کاش بدنشان در دنیا با قیچی قطعه‌قطعه می‌شد تا ارج و قربشان به خداوند بیشتر شود.[7]
پی نوشت
[1]. شوری/30.
[2]. روم/41.
[3]. انبیاء/83-84.
[4]. بقره/36.
[5]. صافات/142.
[6]. اعراف/182.
[7]. کلینی، محمد، الكافي، ج2، ص: 255. دار الكتب الإسلامية.