درباره فضائل و مقامات اهل بیت علیهم‌السلام کتاب‌های مستقل زیادی نگاشته شده است. یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌ها در این زمینه کتاب «بصائرالدرجات» نوشته مرحوم «محمد بن حسن صفار» از شاگردان امام حسن عسکری است. در این کتاب روایات ناب و بسیار زیبایی درباره مقامات اهل بیت علیهم‌السلام نقل شده است.
کتاب «بصائر الدرجات» نوشته «محمد بن حسن صفار» متوفای ۲۹۰ قمری است. از عنوان کامل کتاب - بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد - روشن می‌شود که بخش اصلی و اعظم این کتاب درباره‌ی فضائل و مقامات اهل بیت علیهم‌السلام نوشته شده است.
همین موضوع باعث شده که برخی دشمنان تمام روایات این کتاب را زیر سوال برده و آن را نامعتبر بدانند. به طور طبیعی چه در میان روایات اهل سنت چه در میان روایات شیعه می‌توان احادیث نامعتبری را پیدا کرد و هیچ‌کس از بزرگان تشیع قائل به اعتبار تمام احادیث رسیده از اهل بیت علیهم‌السلام نیستند. با توجه به این موضوع نیز برخی از بزرگان نسبت به پاره‌ای از روایات کتاب بصائر اشکالاتی وارد کرده و آن‌ها را نپذیرفتند؛ اما همان طور که گفتیم این امر طبیعی بوده و نباید تلقی کنیم که تمام روایات این کتاب دچار اشکال است.
متاسفانه دشمنان در فضای مجازی همین اندک را پر رنگ کرده و از کاه، کوهی ساخته و کل روایات این کتاب شریف را زیر سوال می‌برند. در ادامه توضیح می‌دهیم که بزرگان شیعه، محمد بن حسن صفار را از راویان و محدثان زبده تاریخ حدیث دانسته و احادیث ایشان را در کتاب‌های خود انعکاس داده‌اند.
شخصیت و جایگاه علمی صفار
مرحوم نجاشی(رجال شناس بزرگ شیعه) محمد بن حسن صفار را با عباراتی همچون «عظیم القدر» و «دارای جایگاه در میان دانشمندان شیعه» توصیف می‌کند.[۱]
نکته‌ی دیگر در مورد شخصیت صفار، شاگردی نزد امام حسن عسکری علیه‌السلام است. همچنین شیخ طوسی از ایشان به عنوان یکی از اصحاب امام حسن عسکری علیه‌السلام نام می‌برد.[۲]
این شواهد نشان می‌دهد مرحوم صفار از بزرگان حدیثی شیعه به شمار رفته و در نقل احادیث دقت کافی داشته و تا جای ممکن از نقل روایات نامعتبر پرهیز می‌کرده است.
اعتبار کتاب بصائر الدرجات
یکی از دلایلی که می‌تواند اعتبار یک کتاب را مشخص کند، نقل سایر منابع معتبر از آن کتاب می‌باشد. امروزه نیز کثرت ارجاعات به یک مقاله یا کتاب توسط متخصصان یک رشته، بیان‌گر اعتبار بالای منبع اولیه است.
بدون شک، معتبرترین منبع حدیثی شیعه کتاب کافی نوشته مرحوم کلینی می‌باشد. کلینی بخش زیادی از روایات بصائر الدرجات را در کافی منعکس کرده است.[۳] بدون شک مرحوم کلینی یک متن و کتاب نامعتبر را به عنوان منبع نقل احادیث خود انتخاب نمی‌کند و این موضوع نشان می‌دهد کتاب بصائر الدرجات و روایات آن از اعتبار کافی نزد مرحوم کلینی برخوردار بوده‌اند.
دیگر حدیث شناس بزرگ شیعه، علامه مجلسی نیز کتاب بصائر الدرجات را از اصول معتبره می‌شمرد.[۴]
علامه حلی، صاحب کتاب معتبره و مورد اعتماد «وسائل الشیعه» نیز این کتاب را به عنوان یکی از منابع خود معرفی کرده و از مرحوم صفار با صفت «الشیخ الثقة الصدوق؛ دانشمند مورد اطمینان راستگو» یاد می‌کند.[۵]
محتوای کتاب بصائر الدرجات
کتاب بصائر الدرجات مشتمل بر ۱۸۸۱ حدیث می‌باشد که در ده بخش تنظیم شده و هر بخش حدودا شامل بیست باب است. ابواب این کتاب شامل عناوین مانند: ثواب علم و متعلم، درخواست علم از معدن آن و اینکه معدن علم اهل بیت علیهم‌السلام هستند، حجت الله و باب الله بودن ائمه، علم کامل ائمه به هر آنچه در آسمان و زمین است و آگاهی ائمه از اسم‌های اعظم خداوند است.
نکته‌ی قابل توجه در این کتاب، ذکر احادیثی نسبت به مقامات اهل بیت علیهم‌السلام است که فهم و درک آن‌ها دشوار به نظر می‌آید. گرچه نظیر این احادیث در کتاب کافی نیز ذکر شده اما صفار این مضامین را با وسعت و گستردگی بیشتری در کتاب خود نقل کرده است.[۶]
در یکی از این روایات، امام صادق علیه‌السلام درباه‌ی قدرت و علم ائمه اطهار علیه‌السلام می‌فرمایند:
«دنیا نزد امام، مانند یک پوست گردو مجسم می‌شود. چیزی از دنیا در نظر امام پوشیده نیست، او می‌تواند از هر جای دنیا آنچه را که بخواهد بگیرد مثل شما که از سفره هرچه را می‌خواهید برمی‌دارید و از دست شما فاصله ندارد.»[۷]
این حدیث به ولایت تکوینی ائمه علیهم‌السلام بر تمام موجودات عالم اشاره داشته و جایگاه امام در هستی را بیان می‌کند.
نتیجه
کتاب بصائرالدرجات از منابع معتبر حدیثی شیعه به شمار می‌رود؛ گرچه ممکن است احادیث بی‌اعتبار و غالیانه نیز در آن راه پیدا کرده باشد؛ اما بیشتر روایات آن با باورهای شیعه سازگار بوده و مقام بلند ائمه اطهار علیه‌السلام را بیان می‌کند.
پی‌نوشت
[۱] الرجال النجاشی، ص۹۴۸ و ۳۵۴.
[۲] الفهرست(طوسی)، ص ۲۲۰.
[۳] رجوع کنید به دو فصلنامه «پژوهشنامه کلام»، سال ششم، بهار و تابستان ۱۳۹۸، ص۱۲۶.
[۴] بحارالانوار، ج۱، ص۲۷.
[۵] وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۳۹.
[۶] برگرفته از کتاب‌شناسی نرم‌افزار نور.
[۷] بصائر الدرجات (چاپ کتابخانه آیت الله مرعشی)، ص۴۰۸.