دین روش مخصوصی در زندگی است که صلاح دنیا را به طوری که موافق کمال اخروی و حیات دائمی حقیقی باشد تأمین می کند. پس در شریعت باید قانون هایی وجود داشته باشد که روش زندگانی را به اندازه احتیاج روشن سازد.
اینگونه سوال نمو ده اند؛ انسان که خودش عقل و شعور دارد و خوب و بد را از هم تشخیص می دهد چه نیازی به دین است؟ و خیلی از بی دین ها از مسلمانان بهتر هستند؟
در پاسخ می توان این گونه بیان نمود؛ که عقل محدودیت هایی دارد و قطعا نیازمند وحی می باشد. البته ضمن پاسخ به سوال می توانیم مسیر آن را به سمتی هدایت کنیم که برای ما سودمند باشد و بتوانیم استفاده حداکثری را از علم و دین ببریم وآن این نکته می باشد که علم و دین می توانند بر یکدیگر تاثیر بگذارند و ما با شناخت این تاثیرات می توانیم بیشترین بهره را از این دو نعمت الهی ببریم.
محدودیت حوزه کارایی عقل
دین هرگز مخالف با عقل و علم نبوده است ولی با ارزیابی دین وعقل به نکاتی دست پیدا می کنیم.
1. فرضیات و علوم جدید لزوما مطابق با واقع نیستند هرچند ممکن است کارآمد باشند. به عنوان مثال: محاسبه شب و روز در «هیأت بطلمیوسی» با اینکه اشتباه بود؛ اما نتیجه آن با نحوه محاسبه شب و روز در هیأت جدید یکی است.
2. عقل انسان اگرچه همه اصول و مفاهیم کلی را از پیش خودش درک می کند اما این به این معنا نیست که انسان با عقل خودش همه معضلات را می تواند حل کند بلکه انسان نیاز به معرفت وحیانی دارد.[1]
3. بدون قانون نمی توان امنیت و عدالت را برقرار کرد و از حقوق مردم دفاع نمود. از سوی دیگر عقل و علم به تنهایی قادر نیستند که همه مصالح و مفاسد انسان ها را درک کرده و بر اساس آن قانون وضع کند؛ زیرا قانون جامع زمانی تدوین و درست می شود که قانون گذار بر افراد احاطه و شناخت کامل بر همه ویژگی های آن ها داشته باشد؛ تا بتواند تمام جوانب را در نظر بگیرد. بجز خداوند کسی نمی تواند همه جوانب را در نظر بگیرد؛ زیرا او خالق هست و می داند بنده اش دارای چه ویژگی ها و توانمندی هایی هست و به تمام جوانب آگاه است.
با نگاه به قوانینی که بشر در طول تاریخ وضع کرده است؛ این نکته به روشنی نمایان می شود، به علت نگرش تک بعدی یا جزئی نگری وعدم احاطه بر عالم و نیاز های بشر موجب شده است؛ قوانین یا معارض داشته باشند یا بیشتر از چند سال دوام و اعتبار نداشته باشند و...
4. یکی دیگر از حوزه های نیاز بشر به دین در حوزه اخلاق و تربیت می باشد؛ زیرا عقل و دانش انسان در رشد فضائل اخلاقی و تفسیر و شناخت مفاهیم آن کارایی چندانی ندارد؛ زیرا عقل محدود است و نمی تواند بر همه باید ها و نباید های اخلاقی دسترسی داشته باشد و تنها از جانب خداوند است که اخلاق تکمیل می گردد؛ در نتیجه پیامبر فرمود: «من برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده ام.»[2] یعنی در سایه دین هست که اخلاق تکمیل می گردد.[3]
5. یکی دیگر از فوائد دین این است که با مطرح کردن مساله مبدأ و معاد و دانستن فلسفه آفرینش انسان، به زندگی معنا می بخشد. جوهر دین را باید در این واقعیت جستجو کرد که دین هدف از زندگی را برای انسان روشن می کند، وقتی هدف روشن باشد، زندگی معنا پیدا می کند و در مسیر آن، رشد می کند تا به هدف نائل گردد.[4]
تأثیرات متقابل دین و عقل
برای این که در زندگی بتوانیم به سعادت حقیقی برسیم؛ خداوند نعمت هایی را در اختیار انسان قرار داده است. از جمله این نعمت ها عقل و دین هستند. به صورت تعاملی در کنار یکدیگر موجبات سعادت انسان را فراهم می نمایند.
تاثیر دین بر عقل
دین در عرصه های مختلف بر عقل جهت دهی می نماید و در حوزه هایی که عقل دسترسی ندارد؛ دین کمک کار عقل می شود.
1.تأمین زیرساخت های معرفتی علوم
علوم تجربی اینگونه نیست که تماما از تجربه شروع شوند و به تجربه ختم شوند. علوم تجربی مبناهای فلسفی غیرتجربی دارند. دین می تواند زیربناهای هستی شناختی، انسان شناختی، معرفت شناختی و ارزش شناختی علم را تأمین کند.
2. دین می تواند در حوزه گزاره های علمی و تجربی هم دخالت کند و گزاره هایی را به جامعه علمی ارائه کند. این امر به خصوص در علوم انسانی و به طور اخص در حوزه داده های علمی بسیار با اهمیت است و ما علوم بسیاری که توسط دین ارائه شده اند، در متون دینی داریم.
3. جهت دهی به عالمان و پالایش انگیزه عالمان؛ این که چه انگیزه هایی از علم و علم آموزی داشته باشند بهتر است مانند کمک به خلق؛ علومی که بیشتر به درد جامعه می خورد.[5]
تاثیر علم بر دین
مجموع تاثیراتی که علم می تواند در ساحت دین(معرفت دینی و دین ورزی) داشته باشد چند امر است:
1. شناخت پاره ای از کارکردهای بدل ناپذیر دین.
از نظر ما دین، هم به دنیا می پردازد و هم به آخرت و نقش عمده دین مربوط به آخرت است. علم نمی تواند نسبت به جنبه های آخرتی دین مانند: ویژگی های بهشت و جهنم و... بپردازد؛ چون موضوع علم، موجودات این جهانی است.
در نتیجه نمی تواند نسبت به جنبه های آخرتی دین و این که بعد دنیا چه اتفاقاتی خواهد افتاد؛ اظهار نظر کند اما نسبت به کارکردهای دین که مربوط به این جهان هست؛ تحقیقات علمی نتایج شگفت آوری را ارائه می دهد. مثلا علم روان شناسی جنبه های روانی دین را بررسی کند، در بررسی رفتار های انسان به این نتیجه می رسد که انسان کمال طلب است و یا از زیبایی خوشش می آید و یا این که دین داری چه ویژگی های روانی بر روی انسان می گذارد. با مطالعه این ها روانشناسی یه برنامه و راه بردی اائه می دهد که انسان بتواند دین دار زندگی کند.[6]
2. کشف مصداق موضوعات احکام دین.
برخی موضوعات خاص هستند و در دانش خاص باید بحث شوند. مثلا برخی موضوعات در علم پزشکی است و برای تشخیص این موضوعات علم پزشکی به ما کمک می کند.
3. اجرای احکام دینی در اجتماع در شرایط متفاوت، نیازمند روش ها و مدل های جدید و نو به نو و متناسب با ظرفیت ها و شرایط است. علم در اینجا به ما کمک می کند که احکام دینی را در هر شرایطی به صورت بهینه اجرا کنیم.
4. کمک به عالمان جهت تقویت و فهم صحیح دینی انسان.[7]
البته باید توجه داشت که گاهی یک مطلب علمی اشتباه باعث برداشت اشتباه از متون دینی می شود. در نتیجه باید نسبت به نظریات علمی هم دقت کافی داشته باشیم.
پی نوشت
[1] علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی اسلامی ،ج2،ص94.
[2] بحار الانوار، ج 68، ص 382.
[3] اخلاق و تعلیم، ص 34.
[4] انتظار بشر از دین ، ص 40.
[5] اسلام و محیط زیست،ص 110.
[6] نهج البلاغه، حکمت 261.
[7] نقش دین در بهداشت و سلامت روان، ص34.
انسان موجودی است با نیازهای مختلف که برخی از نیازها را فقط می تواند برطرف کند و علم گرایی باعث می شود که بخش مهمی از نیازهای انسان زمین بماند. برخی از این نیازها را نیز فقط علم می تواند برطرف کند مانند تکنولوژی و ابزار سازی و ... پس قلمرو دین و علم غیر از یکیدگر است و این دو مکمل یکدیگر هستند؛ به این معنا که هر دو نیازهای انسان را به کمک یکدیگر برطرف می کنند. تعامل یک رابطه دو طرفه است. بنابراین وقتی می گوییم تعامل علم و دین، علم می تواند در حوزه دین نقش هایی را ایفا کند و دین هم می تواند در حوزه علم نقش هایی را ایفا کند.