سوره فصلت (41): آیات 30 تا 32
اشاره
إِنَّ اَلَّذِینَ قٰالُوا رَبُّنَا اَللّٰهُ ثُمَّ اِسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ اَلْمَلاٰئِکَهُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ اَلَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ (30) نَحْنُ أَوْلِیٰاؤُکُمْ فِی اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا وَ فِی اَلْآخِرَهِ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَدَّعُونَ (31) نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ (32)
ترجمه:
30-کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است سپس استقامت کردند،فرشتگان بر آنها نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید،و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است.
31-ما یاران و مددکاران شما در زندگی دنیا و در آخرت هستیم و برای شما هر چه بخواهید در بهشت فراهم است و هر چه طلب کنید به شما داده می شود.
32-اینها به عنوان پذیرایی از سوی خداوند غفور و رحیم است.
تفسیر:
نزول فرشتگان بر مؤمنان با استقامت
می دانیم روش قرآن برای تبیین مطالب این است که امور متضاد را در برابر هم قرار می دهد تا با مقایسه با یکدیگر وضع آنها به خوبی روشن گردد،و از آنجا که در آیات گذشته سخن از منکران لجوجی در میان بود که بر کفر پافشاری داشتند،و خداوند آنها را به عذابها و کیفرهای مختلف تهدید می کند،در آیات مورد بحث سخن از مؤمنانی است که در ایمانشان راسخ و پا بر جا هستند،و خداوند به هفت پاداش و موهبت که برای آنها قرار داده اشاره می کند که غالبا نقطه مقابل کیفرهای گذشته است.
نخست می گوید:"کسانی که می گویند پروردگار ما اللّٰه است،سپس بر سر گفته خود می ایستند و کمترین انحرافی پیدا نمی کنند،و آنچه لازمه آن است در عمل و گفتار نشان می دهند فرشتگان الهی بر آنها نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید"( إِنَّ الَّذِینَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلاٰئِکَهُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا ).
چه تعبیر جامع و جالبی که در حقیقت همه نیکی ها و صفات برجسته را در بر دارد،نخست دل به خدا بستن و ایمان محکم به او پیدا کردن،سپس تمام زندگی را به رنگ ایمان در آوردن و در محور آن قرار دادن 1.
بسیارند کسانی که دم از عشق اللّٰه می زنند،ولی در عمل استقامت ندارند، افرادی سست و ناتوانند که وقتی در برابر طوفان شهوات قرار می گیرند با ایمان وداع کرده،و در عمل مشرک می شوند،و هنگامی که منافعشان به خطر می افتد همان ایمان ضعیف و مختصر را نیز از دست می دهند. .
علی ع در یکی از خطبه های نهج البلاغه این آیه را با عبارت گویا و پر معنایی تفسیر می کند و بعد از تلاوت آن می فرماید: و قد قلتم"ربنا اللّٰه"فاستقیموا علی کتابه و علی منهاج امره و علی الطریقه الصالحه من عبادته،ثم لا تمرقوا منها،و لا تبتدعوا فیها،و لا تخالفوا عنها: "شما گفتید پروردگار ما"اللّٰه"است اکنون بر سر این سخن پایمردی کنید،بر انجام دستورهای کتاب او،و در راهی که فرمان داده،و در طریق پرستش شایسته او،استقامت به خرج دهید،از دایره فرمانش خارج نشوید،در آئین او بدعت مگذارید و هرگز با آن مخالفت نکنید" 1.
در حدیث دیگری از پیغمبر گرامی اسلام ص می خوانیم که این آیه را تلاوت فرمود سپس افزود: قد قالها الناس،ثم کفر اکثرهم،فمن قالها حتی یموت فهو ممن استقام علیها: "گروهی این سخن را گفتند سپس اکثر آنها کافر شدند،اما کسی که این سخن را بگوید و هم چنان به آن تداوم دهد تا مرگش فرا رسد او از کسانی است که بر آن استقامت کرده" 2.
و اگر می بینیم در حدیثی که از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده در پاسخ سؤال از تفسیر"استقامت"فرمود:
هی و اللّٰه ما انتم علیه: "استقامت همان روش ولایتی است که شما دارید" 3به معنی این نیست که مفهوم آیه در مساله ولایت خلاصه شود بلکه چون پذیرش رهبری ائمه اهل بیت ع ضامن بقاء خط توحید و روش اصیل اسلام و ادامه عمل صالح است،استقامت را به این معنی تفسیر فرموده است. . . .
کوتاه سخن این که ارزش انسان که در ایمان و عمل صالح خلاصه می شود در این آیه در جمله" قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا "منعکس شده،و لذا در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ص آمده که شخصی خدمتش عرض کرد:اخبرنی بامر اعتصم به:"دستوری به من ده که به آن چنگ زنم و در دنیا و آخرت اهل نجات شوم".
پیغمبر ص فرمود:قل ربی اللّٰه ثم استقم:"بگو پروردگار من اللّٰه است و بر این گفته خود به ایست"! سپس می گوید:پرسیدم:"خطرناکترین چیزی که باید از آن بترسم چیست"؟پیامبر ص زبانش را گرفت و فرمود:"این"! 1اکنون به بینیم کسانی که این دو اصل مهم را در وجود خود زنده می کنند مشمول چه مواهبی از سوی خدا هستند.
قرآن در این آیات به هفت موهبت بزرگ اشاره می کند مواهبی که از سوی فرشتگان الهی که بر آنها نازل می شوند به آنها بشارت داده می شود.
آری کار انسان بجایی می رسد که در پرتو ایمان و استقامت فرشتگان بر او نازل می گردند و پیام الهی را که سراسر لطف و مرحمت است به او اعلام می دارند.
پس از نخستین و دومین بشارت در مورد عدم"خوف"و"حزن"که به آن اشاره شد.
در سومین مرحله می گویند:"بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به آن وعده داده می شدید"( وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ ).
*** و در چهارمین بشارت می افزایند:"ما یاران و مددکاران شما در زندگی .
دنیا و در آخرت هستیم"هرگز شما را تنها نمی گذاریم،در نیکی ها به شما کمک می کنیم،و از لغزشها شما را حفظ می نمائیم تا وارد بهشت شوید( نَحْنُ أَوْلِیٰاؤُکُمْ فِی الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَهِ ).
در پنجمین بشارت می گویند:در بهشت برای شما هر چه بخواهید از مواهب و نعمتها فراهم است و هیچ قید و شرطی در کار نیست"( وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ ).
ششمین بشارت این که نه تنها نعمتهای مادی و آنچه دلخواه شما است به شما می رسد،بلکه"آنچه از مواهب معنوی طلب کنید در اختیار شما است" ( وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَدَّعُونَ ). و بالآخره هفتمین و آخرین مژده ای که به آنها می دهند این است که شما میهمان خدا در بهشت جاویدان او هستید،و"همه این نعمتها به عنوان پذیرایی یک میزبان از یک میهمان گرامی از سوی پروردگار غفور و رحیم به شما ارزانی داشته می شود"( نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ ).
***
نکته ها:
در این آیات و تعبیرات کوتاه و پر معنیش،نکته های ظریف و فراوانی نهفته است:1-آیا نزول فرشتگان بر مؤمنان با استقامت به هنگام مرگ و انتقال از این عالم به جهان دیگر است؟همانگونه که جمعی از مفسران احتمال داده اند، یا در سه موقف"به هنگام مرگ"و"به هنگام ورود در قبر"و"به هنگام زنده شدن در رستاخیز"به سراغ آنها می آیند؟ و یا اینکه این بشارتها دائمی و مستمر است که با الهامهای معنوی این حقایق را در گوش جان مؤمنان پیوسته می خوانند،هر چند به هنگام مرگ یا ورود در عرصه محشر صدای فرشتگان رساتر و روشنتر می شود؟
از آنجا که آیه قید و شرطی ندارد با معنی اخیر سازگارتر است،به خصوص اینکه فرشتگان در چهارمین بشارت می گویند:"ما دوستان شما در دنیا و آخرت هستیم"و این دلیل بر آن است که این مژده ها را به هنگامی که آنها در دنیا زنده اند از فرشتگان می شنوند،اما نه بشارتی با زبان و الفاظ،بلکه بشارتهایی که مؤمنان با گوش جان می شنوند،و در مشکلات و گرفتاریها در اعماق دل احساس می کنند و آرامش می یابند.
درست است که در روایات متعددی این آیه تفسیر به زمان فرا رسیدن مرگ شده است،ولی در روایات دیگری نیز تفسیر به معنی گسترده تری که حال حیات را نیز شامل می شود گردیده 1.
و از مجموع این روایات می توان نتیجه گرفت که ذکر خصوص حال مرگ به عنوان یک مصداق روشن از این مفهوم وسیع و گسترده است،و می دانیم تفسیرهایی که در روایات وارد شده غالبا به صورت بیان مصادیق روشن است.
به هر حال این بشارتهای فرشتگان الهی است که در روح و جان انسان با ایمان و پر استقامت پرتوافکن می شود،در طوفانهای سخت زندگی به آنها نیرو و توان می بخشد، و در پرتگاهها و لغزشگاهها به آنها ثبات قدم می دهد.
***2-در اینکه میان"خوف"و"حزن"چه تفاوتی است؟جمعی از مفسران گفته اند:"خوف"و ترس مربوط به حوادث بیمناک آینده است،و"حزن"و اندوه مربوط به حوادث ناگوار گذشته،به این ترتیب فرشتگان به آنها می گویند، نه از حوادث سختی که در پیش دارید،چه در دنیا و چه در هنگام مرگ و چه در مراحل رستاخیز نگران باشید،و نه از گناهان گذشته خود یا فرزندانی که از .
شما در دنیا باقی می مانند غمی به دل راه دهید.
تقدیم"خوف"بر"حزن"نیز ممکن است به همین ملاحظه باشد که نگرانی انسان با ایمان بیشتر از حوادث آینده،مخصوصا دادگاه محشر است.
بعضی نیز گفته اند ترس و خوف در برابر عذاب است،و اندوه و حزن در برابر از دست رفتن ثواب،و فرشتگان الهی آنها را به لطف پروردگار در هر دو قسمت امیدوار می سازند.
***3-تعبیر به" کُنْتُمْ تُوعَدُونَ "(وعده داده می شدید)تعبیر جامعی است که همه اوصاف بهشت را در نظر مؤمنان با استقامت تداعی می کند،یعنی بهشت با تمام اوصافی که شنیده اید،با حور و قصورش،و با مواهب معنوی و روحانیش، با نعمتهای بسیار گران قدری که به گفته قرآن هیچکس از آن آگاه نیست،و به ذهن کسی خطور نکرده،( فَلاٰ تَعْلَمُ نَفْسٌ مٰا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْیُنٍ )(الم سجده 17)همه و همه در اختیار شما است.
***4-در چهارمین مژده فرشتگان خود را یار و یاور مؤمنین در دنیا و آخرت معرفی می کنند که در حقیقت نقطه مقابل آیات گذشته است که کفار بی ایمان از اولیا و رهبران گمراه و اغواگر ناله سر می دهند،و می خواهند در دوزخ از این ناپاکان انتقام بگیرند.
***5-تفاوت در میان بشارت پنجم و ششم این است که در پنجم به آنها می گویند آنچه دلتان بخواهد در آنجا هست،و خواستن شما و فراهم گشتن آن یکی است ولی می دانیم تعبیر به"تشتهی انفسکم"معمولا در لذات مادی به کار می رود،در حالی که"ما تدعون"(آنچه بخوانید)به معنی تقاضاهای معنوی و مواهب و لذات روحانی است،خلاصه در آنجا همه چیز جمع است و هر نعمت معنوی و مادی بخواهند فراهم است.
***6-"نزل"چنان که قبلا هم گفته ایم به معنی ارزاقی است که به وسیله آن از میهمان پذیرایی می کنند و بعضی به اولین وسیله پذیرایی از میهمان تفسیر کرده اند، و در هر حال این تعبیر لطیف و زیبا نشان می دهد که مؤمنان با استقامت همه میهمان خدایند و بهشت میهمان سرای اللّٰه است و نعمتهایش وسائل پذیرایی دوستان خدا.
***7-با دقت در عمق این مفاهیم و عظمت این وعده های الهی که به وسیله فرشتگان به مؤمنان داده می شود روح آدمی به پرواز در می آید،و تمام وجود او را به سوی ایمان و استقامت جذب می کند.
در پرتو این فرهنگ و تعلیمات بود که اسلام از یک مشت عرب جاهلی انسانهای نمونه ای ساخت که از هیچگونه ایثار و فداکاری مضایقه نداشتند،و همین ها است که امروز می تواند الهام بخش مسلمانان در راه پیروزی بر همه مشکلات باشد.
البته نباید فراموش کرد که"استقامت"همچون"عمل صالح"میوه درخت "ایمان"است زیرا ایمان هنگامی که عمق و نفوذ کافی پیدا کند انسان را دعوت به استقامت خواهد کرد،همانگونه استقامت در مسیر حق بر عمق ایمان نیز می افزاید، و این دو تاثیر متقابل دارند.
از آیات دیگر قرآن نیز استفاده می شود که ایمان و استقامت نه تنها برکات معنوی را به سوی انسان سرازیر می کند،بلکه از برکات مادی این جهان نیز در سایه این دو بهره مند خواهد شد،در سوره"جن"آیه 16 می خوانیم: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقٰامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَیْنٰاهُمْ مٰاءً غَدَقاً :"هر گاه افراد با ایمان بر طریقه حق پایداری کنند آب فراوان به آنها می نوشانیم"(و سالهایی پر باران و پر برکت نصیب آنها می کنیم).